Episódios
-
Wymiana oznacza, że dwie osoby wymieniają się czymś. Np. jedna osoba ma jabłko a druga ma gruszkę. Wymiana oznacza, że się zamienią tymi owocami. Wymiana kolumbijska to wymiana pomiędzy kontynentami. Europa, Azja i Afryka są położone blisko siebie i od dawna ludzie wymieniali się różnymi rzeczami. Np. przewozili zwierzęta z jednego kontynentu na drugi. Jednak przez parę tysięcy lat obie Ameryki leżały daleko. Dziś będziemy mówić o wymianie między tymi kontynentami. Europa, Azja i Afryka są nazywane Starym Światem, a Ameryka Północna i Południowa są nazywane Nowym Światem. Czym się wymienił nowy i stary świat? O tym właśnie będziemy dzisiaj mówić. Najpierw jednak zastanówmy się dlaczego europejscy żeglarze popłynęli do Ameryki.
Krzysztof Kolumb chciał popłynąć do Indii. Dlaczego więc popłynął do Ameryki? Handel z Indiami był bardzo ważny. Kiedyś prowadzono go drogą lądową. Ale ponieważ na drodze do Indii pojawiły się państwa islamskie zaczęto szukać drogi morskiej. O Islamie mówiliśmy w odcinku 123. Muzułmanie czyli wyznawcy Islamu podbili wiele państw. Z tego powodu nie można było wtedy pojechać do Indii. Portugalczycy znaleźli drogą dookoła Afryki. Była bardzo długa. Z tego powodu Hiszpanie postanowili popłynąć na zachód. Indie są na wschodzie. Kolumb wiedział jednak, że ziemia jest okrągła i jak popłynie na zachód to też dopłynie do Indii.
Przed odkryciem Ameryki znano trzy kontynenty: Europę, Azję i Afrykę. Gdy odkrywcy popłynęli na zachód odkryli dwa kolejne kontynenty: Amerykę Północną i Amerykę Południową. Te pierwsze trzy kontynenty nazywano starym światem. Czy pamiętacie jak nazywano dwie Ameryki? Nazywano je nowym światem. Co Europejczycy zawieźli do nowego świata?
Do Ameryki zawieziono dużo dobrych rzeczy. Np. kawę, którą obecnie uprawia się w Kolumbii, albo trzcinę cukrową, którą uprawia się w Meksyku. Kolumbia leży w Ameryce Południowej, a Meksyk w Północnej. Przywieziono jednak także wiele złych rzeczy, np. choroby. W obu Amerykach ludzie przez tysiące lat żyli osobno i mieli inne choroby. Ospę do nowego świata przywieźli Europejczycy. Zmarło na nią bardzo dużo Indian.
Co jeszcze zawieziono do Ameryki? Kawa to roślina, która pochodzi z Afryki, ale została zawieziona do Ameryki i wiele osób uważa, że najlepsze kawa jest z Kolumbii. Inni uważają, że kawa z Afryki np. z Etiopii czy Kenii jest najlepsza. Tak więc choć kawa pochodzi z Afryki dziś jest uprawiana także w Ameryce, np. w Kolumbii. Przy okazji możecie zapamiętać, że nazwa państwa Kolumbia pochodzi od nazwiska odkrywcy Ameryki czyli Krzysztofa Kolumba.
Kawa była ważna także dla ludzi religijnych. Kiedyś ludzie modlili się bardzo długo i aby nie zasnąć pili kawę.
Jeszcze ciekawsza jest historia trzciny cukrowej. Nowa Gwinea to wyspa na północ od Australii. Właśnie stamtąd pochodzi trzcina cukrowa. Przywieziono ją do Azji, później do Europy, a gdy odkryto Amerykę także tam. Trzcinę cukrową w Ameryce uprawiali czarni niewolnicy. Z tej trzciny robiono cukier, który ma taki jasno brązowy kolor. Ludzie, którzy chcieli zaprotestować przeciwko niewolnictwu nie jedli tego cukru.
A co przywieziono z nowego świata do starego? W Europie kiedyś nie było tytoniu i nikt nie palił papierosów. Tytoń przywieziono z Ameryki i ludzie zaczęli palić także w starym świecie, między innymi w Europie.
Jaką jeszcze roślinę przywieziono z Ameryki? Kukurydza pochodzi z Ameryki, konkretnie z Meksyku. Gdyby nie Kolumb nie moglibyście jeść popcornu.
A co słodkiego przywieziono z Ameryki? Kakaowiec to roślina rosnąca w między innymi w Ekwadorze czyli pośrodku między Ameryką Północną i Południową. Nasiona tej rośliny się mieli i tak powstaje kakao, które można pić. Ten proszek jest też potrzebny do wyrobu czekolady. Gdyby więc nie odkryto Ameryki nie byłoby czekolady w Europie.
Czy pamiętacie czym była wymiana kolumbijska? Towary ze starego świata czyli Europy, Azji i Afryki zawożono do nowego świata czyli do Ameryki Północnej i Południowej, ale także w drugą stronę.
Z tą wymianą kolumbijską jest związany handel trójkątny. Statki pływały wtedy po kształcie przypominającym trójkąt. Kupcy wywozili do Afryki tkaniny i wyroby żelazne. Za to kupowali czarnych niewolników, których zawozili do Ameryki. Tam ich sprzedawali do pracy na plantacjach. Z Ameryki przywozili cukier, bawełnę i tytoń.
Dlaczego jednak przywożono czarnych niewolników z Afryki? Na początku Europejczycy chcieli zmusić Indian do uprawy np. trzciny cukrowej. Ale Indianie szybko umierali na przywiezione choroby. Dlatego przywieziono Afrykanów. Oni od dawna mieli kontakt z Europą i Azją. Dzięki temu byli odporni na choroby ze starego świata.
Co zapamiętaliście?
Co przewieziono podczas wymiany kolumbijskiej?
Czy pamiętacie skąd pochodzi trzcina cukrowa?
Skąd pochodzi kawa?
Skąd pochodzi kukurydza?
Skąd pochodzi kakao?
Dlaczego Kolumb popłynął do Ameryki?
Dzisiaj możecie spotkać ziemniaki i kukurydzę rosnące na polach w Polsce, a przecież obie te rośliny przybyły z Ameryki. Z kolei tam możecie zobaczyć krowy w Argentynie czy konie w Stanach Zjednoczonych, a przecież tych zwierząt tam kiedyś nie było. Wymiana kolumbijska sprawiła, że rośliny, zwierzęta, ludzie i choroby przemieściły się ze starego świata do nowego i także w drugą stronę. Świat, w którym żyjemy wymieszał ludzi.
Na koniec mam do was pytanie czy król Władysław Jagiełło mógł jeść ziemniaki? Pewnie pamiętacie, że Jagiełło pokonał Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 roku. Jagiełło zmarł 24 lata później w 1434, a Kolumb popłynął do Ameryki dopiero w 1492 czyli 58 lat po śmierci Jagiełły. Tak więc Jagiełło na pewno nigdy nie jadł ziemniaków, bo przywieziono je dopiero po odkryciu Ameryki. Nie mógł też jeść kukurydzy czy pić kakao. Na pewno też nigdy nie widział indyka. Świat przed wymianą kolumbijską był zupełnie inny. -
Czy wiecie jaka jest historia chrześcijaństwa? Jak powstała ta religia oraz dlaczego się podzieliła? Dlaczego dzisiaj jest tak wiele religii chrześcijańskich? Ten odcinek zawiera uproszczoną wersję historii chrześcijaństwa w Europie. Musicie też pamiętać o tym, że dzisiaj w wielu krajach istnieje tolerancja religijna. To znaczy, że wyznawcy różnych religii tolerują siebie nawzajem. W przeszłości tak jednak nie było. Dochodziło czasem do okropnych rzeczy.
Zacznijmy od samego początku. Kiedy zaczyna się historia chrześcijaństwa? Jezus został ochrzczony przez Jana Chrzciciela gdy miał około 30 lat. Trzy lata później został zabity. Ponieważ nasz kalendarz jest liczony od momentu kiedy Jezus miał się narodzić, tak więc dzień jego śmierci czyli rok 33 uznaje się za moment od kiedy istnieje religia chrześcijańska.
Chrześcijanie byli bardzo długo prześladowani. Oznacza to, że zakazywano tej religii, palono jej księgi, np. Biblię, a samych chrześcijan zamykano do więzień oraz zabijano. Kiedy zakończyły się te prześladowania? W tamtych czasach w Europie rządzili cesarze rzymscy. To właśnie oni kazali prześladować chrześcijan. Nie wszyscy, ale wielu z nich, np. Neron, Domicjan, Hadrian, Trajan czy Dioklecjan. Te prześladowania zakończył cesarz Konstantyn Wielki w roku 313. Wprowadził on w cesarstwie tolerancję religijną. Tolerancja oznacza, że każdy może sobie wybrać jaką religię chce i nie będzie prześladowany.
Dlaczego cesarz Konstantyn Wielki zakończył prześladowania chrześcijan? Tego cesarza wielu uznaje za pierwszego cesarza, który sam został chrześcijaninem. W 313 zakończył prześladowania chrześcijan. Rok wcześniej czyli w 312 odbyła się bitwa przy moście Mulwijskim. Podobno cesarz Konstantyn zobaczył wtedy na niebie krzyż i miał umieścić go na sztandarach swojego wojska.
Konstantyn Wielki miał być pierwszym chrześcijańskim cesarzem. Po nim prawie wszyscy cesarze także byli chrześcijanami. Gdy jednak chrześcijan przestano prześladować zaczęli się oni dzielić na różne religie chrześcijańskie. Podział religii oznacza, że z jednej religii, z jednej organizacji religijnej powstają dwie mniejsze. Dlaczego jednak religie dzielą się? Są dwa główne powody. Po pierwsze religie dzielą się dlatego, że nie zgadzają się co do jakiejś nauki. Np. na soborze nicejskim w 325 spierano się o to czy Jezus jest Bogiem? Po tym soborze nastąpił podział na tych, którzy wierzyli w Trójcę i tych, którzy nie wierzyli w tą naukę.
Drugi powód dla którego religie się dzielą to kwestia tego kto jest najważniejszy. Np. w kwietniu 1378 wybrano nowego papieża Urbana VI. Potem we wrześniu wybrano drugiego papieża Klemensa VII. Przez parę lat było dwóch papieży. Wszyscy katolicy dalej mieli tą samą wiarę, nauczali tego samego, np. nauczali o Trójcy. Jednak różne państwa uznawały różnych papieży np. Francja i Szkocja uznawały za papieża Klemensa VII, a Polska, Anglia i Niemcy Urbana VI.
Te dwa przykłady pokazują, że czasami do podziału dochodzi gdy jest różnica w wierzeniach, np. czy wierzyć w Trójcę, a czasem gdy jest różnica w tym kto jest najważniejszy, np. kto jest papieżem. Jednak oba te podziały nie były trwałe. Chrześcijanie ponownie się połączyli w jedną religię. Były jednak trwałe podziały czyli takie które trwają do naszych czasów.
Jaki był pierwszy trwały podział chrześcijaństwa? Cesarstwo rzymskie podzieliło się na część zachodnią oraz wschodnią. Na zachodzie mówiono po łacinie, a na wschodzie po grecku. W tamtym okresie było pięć najważniejszych miast chrześcijańskich. Biskupi tych miast byli uznawani za najważniejszych. Były to: Jerozolima, Antiochia, Aleksandria, Konstantynopol oraz Rzym. Gdy jednak powstał Islam muzułmanie zdobyli pierwsze trzy miasta: Jerozolimę, Antiochię i Aleksandrię i to przestały być chrześcijańskie miasta. O Islamie mówiliśmy w odcinku 123.
Pozostały dwa główne chrześcijańskie miasta Rzym i Konstantynopol. Doszło do kłótni, kto jest ważniejszy czy papież w Rzymie, czy patriarcha w Konstantynopolu i 1054 roku doszło do wielkiej schizmy czyli wielkiego podziału. Powstał kościół katolicki na zachodzie oraz prawosławny w Konstantynopolu. Ten podział widać do dzisiaj i to nie tylko w religii. Na zachodzie używa się innego alfabetu niż na wschodzie Europy.
Polska znalazła się w części katolickiej dlatego u nas używa się alfabetu łacińskiego, a Rosja była w tej części prawosławnej dlatego oni mają inny alfabet. Tak więc zachodnia Europa miała religię katolicką oraz alfabet łaciński, a wschodnia Europa miała religię prawosławną oraz alfabet grecki.
W XVI wieku doszło do kolejnego podziału w Europie zachodniej czyli podziału w kościele katolickim. Co się wydarzyło?
Odpusty to były opłaty za przebaczenie grzechu. Do czego kościół katolicki potrzebował tych pieniędzy? W tym czasie papierze chcieli zbudować Bazylikę św. Piotra w Rzymie i potrzebowali na to dużo pieniędzy. Jeden z takich wysłanników sprzedających odpusty pojechał do Niemiec.
Marcin Luter był mnichem, któremu nie podobało się, że sprzedaje się odpusty.Podobno do drzwi kościoła w Wittenberdze przybił spisane przez siebie 95 tez przeciwko tym odpustom. Rozpoczął on reformację czy próbę zmiany kościoła. Nie był on pierwszy, bo przed nim takimi reformatorami byli John Wycliffe w Anglii i Jan Hus w Czechach. Marcin Luter miał jednak coś czego oni nie mieli.
W 1455 Gutenberg wynalazł druk. Od tej pory można było wszystko drukować. Tak więc kiedy w 1517 roku Luter przybił do drzwi kościoła te 95 tez jakiś drukarz zaraz zaczął je kopiować i sprzedawać. W ten sposób idee Lutra się rozpowszechniły bardzo szybko. Wycliffe i Hus tego nie mieli ich pisma trzeba było przepisywać.
Luter zapoczątkował powstanie religii protestanckiej. Ta nazwa pochodzi od tego, że Luter zaprotestował przeciwko odpustom. Później religie protestanckie podzieliły się dalej na wiele mniejszych religii, ale często określa się je właśnie jako religie protestanckie.
Co zapamiętaliście?
Kiedy w cesarstwie rzymskim zakończyły się prześladowania chrześcijan?
Czy pamiętacie wszystkie główne podziały w chrześcijaństwie?
Dlaczego cesarstwo rzymskie podzieliło się na dwie części?
Dlaczego ten podział jest ważny dla religii chrześcijańskiej?
Kto się pojawił w XV wieku?
Kim był Jan Hus?
Przeciwko czemu był Luter?
Dzisiaj panuje tolerancja religijna, ale w przeszłości tak nie było. Dochodziło do wielu wojen z powodu religii. Np. gdy Luter stworzył religię protestancką doszło do wojny 30-letniej w Europie, podczas której kraje katolickie walczyły z krajami protestanckimi.
Do podziałów religijnych dochodzi gdy dwie grupy mają różne wierzenia lub mają różnych przywódców. Np. jedni wierzą w Trójcę, a inni nie lub jedni mają jednego papieża, a inni drugiego. -
Estão a faltar episódios?
-
Westerplatte jest związane z początkiem II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku bronili się tam Polacy.
Czy jednak wiecie, gdzie leży Westerplatte?
Wisła to najdłuższa rzeka w Polsce. Kiedyś wpadała ona do morza właśnie w Gdańsku. Były jednak powodzie i dzisiaj Wisła wpada do morza na wschód od Gdańska. To stare koryto rzeki nazwano właśnie Martwą Wisłą. Właśnie tam gdzie Martwa Wisła wpada do morza Bałtyckiej jest Westerplatte.
Ale co oznacza ta nazwa?
Nazwa “Westerplatte” to połączenie dwóch niemiecków słów. Dosłownie Wester Platte to Zachodnia Płyta albo Zachodnia Wyspa.
Ale czy dzisiaj Westerplatte to wyspa?
Około roku 1847 czyli prawie 200 lat temu Gdańszczanie zrobili z tej wyspy półwysep.
Ale czym różni się wyspa od półwyspu? Czy nie jest to to samo?
Na wyspie dookoła mamy wodę. Innymi słowy na wyspę można się dostać tylko płynąć lub przechodząc mostem. Półwysep jednak ma z jednej strony drogę do lądu stałego. Innymi słowy na półwysep można wejść pieszo lub pojechać samochodem.
Jak się jednak zmienia wyspę w półwysep? Jak to zrobili Gdańszczanie?
Tam gdzie wyspa jest blisko lądu wrzuca się w wodę dużo piasku. W ten sposób powstaje grobla czyli jakby taki most z ziemi. Jednak pod normalnym mostem woda może przepływać, a pod groblą nie. Wał ziemny czyli grobla to stałe połączenie, które zmienia wyspę w półwysep. W starożytności Aleksander Wielki nie mógł zdobyć miasta Tyr, które było na wyspie. Aleksander kazał więc swoim żołnierzom wrzucać do wody ziemię i w ten sposób powstał wał ziemny czyli grobla. Wojska Aleksandra przeszły po tej grobli i zdobyły Tyr. W ten sposób Tyr przestał być wyspą i stał się półwyspem i tak jest do naszych czasów.
Do kogo należał Gdańsk przed II wojną światową?
Gdańsk był Wolnym miastem od 1920 do 1939 czyli roku, kiedy wybuchła II wojna światowa. Gdańsk i okoliczne miejscowości były takim małym państwem, które się nazywało Wolne Miasto Gdańsk. Na terenie tego małego państwa Polacym mieli swoje placówki, między innymi właśnie Westerplatte.
Co się tam znajdowało? Co się znajdowało na Westerplatte?
Westerplatte było takim magazynem. Była to baza przeładunku broni i amunicji. Broń to np. karabiny czy armaty, a amunicja to np. naboje do karabinów czy pociski do armat. Na Westerplattere prowadziły tory kolejowe. Gdy przybywał statek z bronią czy amunicją przeładowywano to ze statków do magazynów, a potem do wagonów kolejowych. Te wagony jechały później do Polski.
Kiedy rozpoczął się niemiecki atak na Westerplatte?
Jeszcze w sierpniu do Gdańska przybył niemiecki pancernik Schleswig-Holstein. Ustawił się on niedaleko bramy prowadzącej na półwysep gdzie było Westerplatte. Ten pancernik wystrzelił 1 września 1939 roku o godzinie 4:45 rano. Właśnie wtedy rozpoczęła się II wojna światowa. Wystrzały z tego pancernika zniszczyły bramę prowadzącą do składnicy. Tamtęd Niemcy poprowadzili atak, który Polacy na Westerplatte odparli.
Ilu Polaków broniło, a ilu Niemców atakowało Westerplatte?
Nie znamy dokładnych liczb, ale Polaków było około 200, a Niemców jakieś 4000, w tym połowa to byli marynarze.
Jak oni atakowali?
Gdy połowa Niemców atakowała półwysep od strony grobli, druga połowa strzelała z armat na statkach, które stały dookoła Westerplatte. Jeszcze inni bombardowali półwysep z samolotów.
Jak długo mieli się bronić Polacy na tym półwyspie?
Według planów Westerplatte miało się bronić około 12 godzin. Broniło się przez 7 dni czyli przez tydzień.
Kto się jeszcze bronił w Gdańsku?
W Wolnym Mieście Gdańsku oprócz Westerplatte broniła się także Polska Poczta. Budynek poczty znajduje się na południe od Westerplatte. Plac przy tej poczcie nazywa się teraz Plac Obrońców Poczty Polskiej. Gdy Niemcy zaatakowali Westerplatte o 4:45 rano zaatakowali także Pocztę Polską. Broniło się tam około 55 pracowników poczty. Bronili się oni od 4:45 rano do 19 wieczorem czyli 14 godzin.
Kto dowodził na Westerplatte?
W grudniu 1938 roku czyli niecały rok przed wybuchem wojny komendantem Wojskowej Strażnicy na Westerplatte został major Henryk Sucharski. Wcześniej brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w latach 1919-20 gdzie został odznaczony za odwagę. Major Sucharski wraz z ze swoim garnizonem bronił Westerplatte przez 7 dni. Gdy już nie było lekarstw dla rannych żołnierzy poddał Westerplatte. Resztę wojny wraz z żołnierzami przesiedział w obozach jenieckich.
Gdy wojna się kończyła major Sucharski dołączył do Korpusu Polskiego we Włoszech. Tam spotkał Melchiora Wańkowicza, który był korespondentem wojennym. Wańkowicz opisał między innymi bitwę o Monte Cassino. Gdy spotkał majora Sucharskiego spisał historię obrony Westerplatte. Niestety major Sucharski zachorował i umarł. Pochowano go najpierw we Włoszech, ale później jego ciało przywieziono do Polski. Na Westerplatte jest cmentarz wojskowy, gdzie został pochowany wraz z innymi żołnierzami. -
Na wojnie ludzie stosują różne rodzaje broni, np. pistolety, karabiny, armaty, czołgi czy tzw. broń białą jak szable, miecze, bagnety. Żołnierze używają tej broni podczas wojny. Jest jednak broń, która zabija także po wojnie. Tą bronią są miny. Dlaczego tak się dzieje? Karabinu używa żołnierz. Gdy wojna się kończy żołnierze o tym wiedzą i przestają do siebie strzelać. Niestety podczas wojny żołnierze zakopali w ziemi miny i gdy wojna się kończy te miny nie wiedzą, że wojna się skończyła. Gdy ktoś nadepnie na minę ona wybuchnie i to niezależnie czy trwa wojna czy może się już skończyła. Ale czy można znaleźć wszystkie miny, które schowano podczas wojny?
Dziś będziemy mówić o polskim inżynierze, który uratował tysiące żołnierzy, a także cywilów. Uratował ich przed śmiercią lub kalectwem. Będziemy mówić o Polaku, który wynalazł ręczny wykrywacz min. Kim z wykształcenia był Józef Kosacki?
Kosacki w 1933 uzyskał dyplom inżyniera elektryka na politechnice warszawskiej. Po studiach odbył służbę wojskową w szkole podchorążych saperów. W 1934 przeszedł do rezerwy i do 1939 roku pracował w Państwowym Instytucie Telekomunikacyjnym. Co robił podczas we wrześniu 1939 roku?
Podczas obrony Warszawy w 1939 roku prezydent tego miasta Stefan Starzyński przemawiał przez radio. Niemcy uszkodzili nadajnik, a Józef Kosacki go naprawił. Co się stało gdy Polacy przegrali wojnę w 1939?
Jak wielu innych Polaków Kosacki przedostał się do Francji przez Węgry. Gdy Francja upadła pojechał do Wielkiej Brytanii, a konkretnie do Szkocji. Dlaczego Polscy żołnierze przeszli z Polski na Węgry?
Polscy żołnierze nie uciekali. Dostali taki rozkaz, aby przejść południową granicę i później dalej walczyć z Niemcami. Tak samo Józef Kosacki. Zgodnie z rozkazem przeszedł na Węgry, ale później dołączył do armii najpierw we Francji, a potem w Anglii. Jak się nazywał przywódca, który wydał rozkaz aby polscy żołnierze wycofali się na Węgry?
W Polsce najwyższym dowódcą wojskowym był marszałek Rydz-Śmigły. Niemcy zaatakowali Polskę 1 września 1939 roku. 17 września zaatakowali też Rosjanie. Wtedy marszałek wydał rozkaz aby polskie wojsko wycofało się na Węgry. Czy pamiętacie kto podczas II wojny światowej rządził w Niemczech, a kto w Anglii? Co chciał zrobić Hitler gdy już pokonał Polskę w 1939, a później Francję w 1940?
Hitler chciał najechać na Brytanię, a Churchill oczywiście chciał obronić tą wyspę. Dlaczego Churchill kazał minować plaże w Brytanii? Jak można sprawdzić czy na polu przed tobą są miny?
Krowa, która weszła na pole minowe mogła wykryć tylko pierwszą minę. Z kolei ludzie, którzy próbowali odkopać miny musieli to robić bardzo wolno i delikatnie. To było bardzo powolne i niebezpieczne. Właśnie dlatego stworzono wykrywacz min. Kiedy wynaleziono polski wykrywacz min?
Józef Kosacki zbudował ten wykrywacz w 1941, a pierwszy raz był użyty na wojnie w 1942. II wojna światowa trwała od 1939 do 1945, a więc ten wykrywacz zaczęto używać gdzieś w połowie wojny. Ile ważył ten wykrywacz min?
Ten wykrywacz min był zbudowany z dwóch cewek. Przez jedną cewkę płynął prąd, który wytwarzał fale magnetyczne. Gdy te fale spotkały na swojej drodze coś metalowego to odbijały się i wracały do wykrywacza. Te odbite fale wytwarzały prąd w drugiej cewce, która była podłączona do słuchawek. Tak więc gdy w ziemi było coś metalowego to saper słyszał dźwięk w słuchawkach. Jak długo używano tego wykrywacza?
Od 1941 roku, aż do 1991 czyli jakieś 50 lat, a więc pół wieku. Ten polski wykrywacz min był bezpieczniejszy, ale jakie jeszcze miał zalety?
Pole minowe można było przejść w ten sposób, że jechał czołg, który miał takie długie ramię z przodu. To ramię powodowało wybuch miny przed czołgiem. Był to dobry sposób, ale głośny. Wrogowie słyszeli wybuch miny i wiedzieli, że ktoś idzie. Ten polski wykrywacz min był cichutki. Można było po cichu wykryć miny i przejść tak, że wróg nie zauważy. Gdzie pierwszy raz użyto tych wykrywaczy min?
W Afryce Brytyjczycy walczyli z Niemcami. Zakopali oni miny i myśleli, że nikt tamtędy nie przejdzie. Angielski generał kazał te pola minowe oczyścić przy pomocy polskiego wykrywacza min i właśnie przez tamte pola zaatakował Niemców, którzy nie spodziewali się ataku z tamtej strony.
Teraz kilka wyjaśnień z geografii. Czy Anglia i Wielka Brytania to jest to samo? Co to są Wyspy Brytyjskie? Są dwie wyspy brytyjskie. Jedna z nich jest większa i nazywa się ona Wielka Brytania. Na tej wyspie leży kilka krajów takich jak Anglia, Szkocja i Walia. Te państwa są zjednoczone i dlatego czasami na całą wyspę mówi się Anglia. To tak jak kiedyś Polska i Litwa były zjednoczone, ale dalej pozostawały osobnymi krajami. W Wielkiej Brytanii są aż trzy zjednoczone kraje, ale dalej są osobnymi krajami. Józef Kosacki przybył na Wyspę Brytyjską i większość czasu spędził tam na północy czyli w Szkocji.
3 kwietnia 1941 roku wydarzył się wypadek. Na plaży koło Arbroath w Szkocji rotmistrz Stanisław Górski i kapral Stanisław Stasiak z 14 pułku ułanów zginęli na polu minowym. Józef Kosacki gdy już przebywał w Szkocji usłyszał o wypadku dwóch polskich żołnierzy. Szli oni przez plażę i wybuchła mina, która miała wybuchnąć gdy wjedzie na nią niemiecki czołg. Mina wybuchła jednak gdy nadepnęli na nią dużo lżejsi żołnierze. Kosacki skonstruował więc wykrywacz min, który stosowano podczas II wojny światowej i wiele dziesięcioleci później. Tego wykrywacza używano przez 50 lat.
Niestety dalej jest potrzeba wykrywania min. W momencie gdy to nagrywamy na Ukrainie już drugi rok trwa wojna. Rosjanie wykorzystują pola minowe, aby utrudnić Ukraińcom odbicie swojego terytorium. Kiedyś miny trzeba było zakopywać. Teraz są wyrzutnie min, które rozrzucają miny po terenie. Tak więc niestety pracy dla saperów, czyli tych którzy wykrywają miny dalej jest bardzo dużo. Gdy skończy się wojna na Ukrainie miny pozostaną i ktoś będzie musiał ich poszukać, a do użyją do tego wykrywaczy min. -
Dziś będziemy mówić o chorobie, której kiedyś bali się wszyscy. Dzisiaj wielu ludzi nawet nie zna nazwy tej choroby. Dlaczego? Dlatego, że ludzie ją pokonali. Tą chorobą był tyfus. Tym który pokonał tą zarazę był Rudolf Weigl. Zanim jednak powiemy o nim coś więcej przypomnijmy jak straszna to była choroba.
W 1492 roku Hiszpanie zdobyli Granadę. Katolicy pokonali muzułmanów. Umarło wtedy 20 tysięcy żołnierzy katolickich. W walce zginęło 3 tysiące, a 17 tysięcy zmarło na tyfus. Ta choroba zabijała też później. Np. podczas I wojny światowej na tyfus zmarło około 3 milionów ludzi. Gdy Maria Skłodowska miała 9 lat na tyfus zmarła jej siostra. Także Anna Frank zmarła na tyfus. Podczas II wojny światowej na tyfus umierała co trzecia osoba, która zachorowała. Tej choroby bali się wtedy wszyscy.
Znalazło się kilku lekarzy i naukowców, którzy próbowali znaleźć lekarstwo lub szczepionkę na tyfus. Niestety wielu z nich się też zaraziło i zmarło. Tak więc leczenie tyfusu było bardzo groźne. Można było od tego umrzeć, bo bardzo łatwo można się było zarazić. Jak szybko się rozpowszechniała ta choroba świadczy historia z Anglii. W 1577 do sądu w Oksfordzie przyprowadzono ludzi z więzienia byli oni chorzy. Podczas rozprawy w tym sądzie zarazili się wszyscy, którzy tam byli łącznie ze strażnikami i sędziami.
Właśnie taką chorobą miał się zająć Rudolf Weigl. Zanim jednak do niego przejdziemy przypomnijmy trochę historii Polski. Kiedy Polska odzyskała niepodległość po zaborach? Kiedy Rudolf Weigl został Polakiem? Czy to znaczy, że Rudolf Weigl nie był Polakiem jak nie było Polski? Kim byli rodzice Rudolfa?
Ojcem Rudolfa był Austryjak, a matką Czeszka. Gdy jednak jego ojciec umarł, jego mama wyszła za mąż za polskiego nauczyciela. Józef Trojnar był profesorem w gimnazjum. Ojczym czyli przybrany ojciec Rudolfa nauczył go mówić po polsku. Czy jednak może być Polakiem ktoś, kogo ojciec był Austryjakiem, a matka Czeszką?
Rudolf Weigl uważał się za Polaka. W 1918 roku powstała ponownie Polska. Ludzi pytano wtedy o obywatelstwo. Każdy się wtedy określał czy jest Polakiem, Niemcem, Austryjakiem, Czechem, Ukraińcem czy jeszcze kimś innym. Rudolf uważał się za Polaka. Gdzie pracował w wyzwolonej Polsce?
Rudolf Weigl został profesorem na uniwersytecie we Lwowie. Postanowił znaleźć szczepionkę na tyfus. Wraz z grupą asystentów wynalazł taką szczepionkę i uratował wielu ludzi jeszcze przed II wojną światową. A ile osób uratował podczas II wojny światowej?
Nie wiemy ile dokładnie osób uratował lecząc je. Rudolf Weigl zrobił tyle szczepionek, które uratowały mnóstwo osób. Nie wiemy dokładnie ile. Gdy jednak mówimy, że uratował 5000 osób chodzi o coś innego. Gdy wybuchła II wojna światowa Lwów zajęli najpierw Rosjanie, a potem Niemcy. Właśnie w tym okresie profesor Weigl uratował około 5000 ludzi.
Rudofl Weigl potrzebował ludzi do pracy w swoim laboratorium. Podczas II wojny światowej Niemcy chcieli zabić wiele osób, np. profesorów we Lwowie, Żydów i jeszcze inne osoby. Profesor Weigl dawał takim ludziom pracę w swoim laboratorium. Niemcy bardzo się bali tyfusu i nie przeszkadzali profesorowi. Wszystkie osoby, które pracowały u niego były bezpieczne. Pracował tam np. wielki polski matematyk profesor Stefan Banach. Ale jaką pracę dał tym ludziom Rudolf Weigl?
Aby zrozumieć dlaczego mógł uratować tylu ludzi, aż 5000 trzeba zrozumieć jaką pracę ci ludzie robili w jego laboratorium. Oni pracowali przy wytwarzaniu szczepionki na tyfus. Jak się robiło taką szczepionkę? Aby wyprodukować szczepionkę trzeba było złapać wszy. Żywią się one krwią ludzką. Tak więc wszy wkładano do pudełeczka, a to pudełko przykładano do nogi ludzi, którzy tam pracowali. Po kilku dniach w takie nakarmione wszy wstrzykiwano bakterie tyfusu. Później ponownie przez parę dni karmiono te wszy na nogach ludzi. Potem z tych wszy wyciągano wnętrzności i z tego robiono szczepionkę.
Właśnie tak Rudolf Weigl uratował tysiące ludzi. Zatrudniał ich u siebie jako karmicieli wszy. Np. profesor matematyki Stefan Banach pracował u niego i na swojej nodze karmił wszy. Był to wtedy jedyny sposób produkcji tej szczepionki i z tego powodu Niemcy zgadzali się na to aby Rudolf Weigl zatrudniał tyle osób. Ludzie, którzy karmili wszy mieli na nodze ślady ich ugryzień i nie mogli się drapać w te miejsca.
Historia Rudolfa Weigla jest bardzo ciekawa. Urodził się on w Austrii, ale w 1918 roku Polska odzyskała niepodległość więc mieszkał w Polsce. Potem pracował we Lwowie, ale w 1939 roku Lwów zajęli Rosjanie. Potem w 1941 Lwów zajęli Niemcy, a w 1944 ponownie Rosjanie. To miasto przestało wtedy być polskim miastem więc profesor wyjechał do Krakowa. Wielokrotnie proponowano aby dostał nagrodę Nobla. Niestety nigdy jej nie dostał.
Dzięki niemu dzisiaj wielu ludzi nawet nie zna nazwy tyfus. Jest to jedna z tych chorób, które kiedyś zabijały mnóstwo ludzi. Dzisiaj tyfus już nie jest groźny, a to dzięki badaniom Rudolfa Weigla. -
Islam to druga największa religia na świecie. 30% ludzi wyznaje religie chrześcijańskie, a 25% islam. 30% to oznacza, że mniej więcej co trzeci człowiek na świecie jest chrześcijaninem. Z kolei 25% znaczy, że co czwarty człowiek wyznaje islam. Jak nazywa się wyznawców tej religii?
Wyznawcy chrześcijaństwa to chrześcijanie. To proste, ale wyznawcy islamu to muzułmanie lub po angielsku muslim. Świątynia muzułmanów to meczet, po angielsku mosque.
Jaka jest różnica między chrześcijaństwem, a Islamem?
Główna różnica między chrześcijaństwem, a islamem to kwestia Jezusa. Muzułmanie uznają go za proroka i to wcale nie najważniejszego proroka. Tak więc muzułmanie też wierzą w Jezusa, ale uważają, że miał on dużo mniejszą rolę.
Islam się opiera na pięciu filarach. To znaczy, że jest pięć rzeczy, które musi zrobić każdy muzułmanin. Muzułmanin musi 1. wyznać, że wierzy w Allaha czyli w Boga, 2. musi modlić się 5 razy dziennie, 3. musi dawać jałmużnę dla biednych, 4. musi pościć w 9 miesiącu (ramadanie) oraz 5. musi choć raz w życiu pójść na pielgrzymkę do Mekki.
Koran dzieli się na 114 sur czyli takich rozdziałów. Gdzie powstał Koran? 90 sur powstało w Mecce, a 24 w Medynie. Razem jest ich 114. Czym się różnią te sury powstałe w Mecce od tych powstałych w Medynie? Te sury nie są ułożone po kolei. Np. sura 1, 6, 7 i 10 powstały w Mecce, a 2, 3, 4, 5 oraz 8 i 9 w Medynie. Jak je rozpoznać? Jeżeli sura mówi o tym by pokłonić się Allahowi to pochodzi z Mekki, a gdy mówi o dżihadzie to pochodzi z Medyny. Tak więc te sury z Mekki zachęcają do kłaniania się Allahowi, a te z Medyny zachęcają do dżihadu co często tłumaczy się jako świętą wojnę.
Kiedy powstał Islam? Dla muzułmanów najważniejszym prorokiem jest Mahomet. Według nich ten prorok miał wizje już w 610 roku. Jednak najważniejszy rok dla muzułmanów to 622. Co się wydarzyło w 622 roku? Prorok Mahomet mieszkał w mieście Mekka, ale ludzie postanowili go wygonić dlatego uciekł do innego miasta, które się nazywało Medyna. Wydarzyło się to w 622 roku i od tego roku muzułmanie liczą lata.
Jak policzyć jaki rok jest dzisiaj według kalendarza muzułmańskiego? Chrześcijanie liczą lata od dnia narodzin Jezusa. Dzisiaj mamy 2023 rok, a więc wg kalendarza chrześcijańskiego minęło 2023 lata od narodzin Jezusa. Muzułmanie liczą swoje lata od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny. Wg naszego kalendarza było to w 622 roku, ale dla muzułmanów jest to rok zerowy. Według ich kalendarza teraz jest rok 1444. My jednak używamy kalendarza słonecznego, który ma zwykle 365 dni, a oni używają kalendarza księżycowego, który ma zwykle około 355 dni. Gdybyście chcieli posłuchać więcej o kalendarzach księżycowych to polecam wam odcinek 111, w którym mówiliśmy o kalendarzach słonecznych i księżycowych. Gdybyście do tego roku 622 dodali 1444 lata wyszłoby wam 2066, a przecież my mamy dopiero 2023. Wynika to właśnie z tych dodatkowych 10 dni. Gdy dla chrześcijan mija 36 lat to dla muzułmanów mija 37 lat. Tak więc co około 36 lat muzułmanie mają jakby jeden dodatkowy rok. Warto się zatrzymać i spróbować to sobie policzyć na kartce.
Co zaczęli robić muzułmanie jeszcze za życia Mahometa? Muzułmanie podbili dużo krajów. Od Hiszpanii, aż po Indie. Dzisiaj w Hiszpanii najwięcej jest chrześcijan, ale przez 700 lat w Hiszpanii rządzili wyznawcy Islamu.
Kupcy muzułmańscy podróżowali przez całe to terytorium i przywieźli różne rzeczy. Jakie np. rzeczy? To właśnie muzułmanie przynieśli do Europy cyfry arabskie (0-9). Dlatego o tych cyfrach mówi się “arabskie”, bo sprowadzili je Arabowie. Algebra czyli część matematyki to jest arabskie słowo. Wiele słów, które zaczynają się na “al” jest pochodzenia arabskiego. Np. algebra, alkohol, algorytm itd.
Co zrobił Islam w Europie? Chrześcijanie walczyli między sobą. Gdy jednak wyznawcy Islamu zdobyli Egipt, Syrię i inne chrześcijańskie państwa, chrześcijanie się wystraszyli i zjednoczyli. Do walki z Islamem nawoływał papież. Muzułmanie zdobyli połowę Włoch i zagrażali samemu Rzymowi. Udało im się podbić całą Hiszpanię i weszli aż do Francji. Tam zatrzymali ich Karolingowie. Właśnie z tego powodu papież ustanowił Karola Wielkiego cesarzem. Dlaczego udało im się zjednoczyć dużą część Europy. Właśnie dlatego, że tylko razem mogli pokonać muzułmanów. Tak więc gdyby nie najazdy muzułmanów być może nie powstałaby Francja i Niemcy.
Co się wydarzyło w 632? Do czego doszło po śmierci Mahometa? Tak jak chrześcijanie dzielą się głównie na trzy grupy: katolików, prawosławnych i protestantów, tak samo Islam dzieli się głównie na dwie grupy: szyitów i sunitów.
Co znaczy słowo kalif? Kalif znaczy następca. Jest to trochę król, trochę tak jak papież dla katolików.
Muzułmanie nie atakowali tylko Europy. Czy wiecie np. dlaczego Indie podzieliły się na dwa różne kraje? W Indiach wyznawano hinduizm, ale od góry czyli z północy przyszli muzułmanie i podbili część Indii. Dlatego dzisiaj Indie podzieliły się i na północy jest Pakistan w którym jest Islam, a na południu są Indie, gdzie jest hinduizm.
W jakich krajach wyznaje się Islam dzisiaj? Kiedyś Egipt i Syria były chrześcijańskimi państwami. Np. w Syrii powstała nazwa chrześcijanie. Później jednak Islam zdobył wiele krajów. Np. Egipt, Syrię, Indie czy Hiszpanię. Hiszpanie po 700 latach wygonili muzułmanów i dzisiaj Hiszpania ponownie jest krajem chrześcijańskim. Egipt i Syria są jednak dalej krajami islamskimi.
Polacy też walczyli z muzułmanami, bo Polska miała dużo wojen z Turcją, która do dzisiaj jest krajem muzułmańskim. Oczywiście dzisiaj Polska już nie walczy z Turcją, ale oba te kraje są w NATO.
A na terenie jakiego kraju, który dzisiaj istnieje powstał Islam? Islam powstał na Półwyspie Arabskim. Dzisiaj to miejsce to kraj, który się nazywa Arabia Saudyjska. -
6 maja 2023 roku zostanie koronowany Karol III Windsor na króla. Należy on do dynastii Windsor, ale co to jest dynastia? Dynastia to jest jakby nazwisko królów, ale jakie dynastie panowały w Anglii?
W Anglii panowali władcy z takich rodzin jak Tudor czy Stuart. Teraz panuje rodzina Windsor. Dlatego o nowym królu mówi się, że to Karol III Windsor. Podobnie w Polsce był Zygmunt III Waza. Zygmunt to imię. Liczba 3 oznacza, że był on trzecim Zygmuntem na Polskim tronie, a słowo Waza to nazwa dynastii, albo nazwisko. Tak samo w Anglii królem będzie teraz Karol III Windsor. Karol to imię, numer trzeci oznacza, że przed nim rządzili już kiedyś Karol I i Karol II, a Windsor to nazwisko.
W historii Anglii było kilka dynastii, np. dynastia Normańska, potem Plantagentów, później Yorków i Lancasterów, po nich byli Tudorowie i później Stuartowie. Potem zaczęły w Anglii rządzić dynastie niemieckie najpierw Hanowerska, a później Sachsen-Coburg und Gotha. Teraz rządzi dynastia Windsor. Gdy się jednak przyjrzeć królom Anglii, to rządzi wciąż ta sama rodzina. Dlaczego więc zmieniały się dynastie?
Np. była dynastia Normańska i królową została Matylda, wyszła ona za mąż za Plantageneta i przyjęła jego nazwisko. Dlatego ich syn miał już nazwisko taty czyli Plantagenet i tak zaczęła się nowa dynastia. Tak było za każdym razem gdy zmieniała się dynastia w Anglii. Np. królowa Wiktoria z dynastii Hanowerskiej wyszła za mąż za Alberta Sachsen-Coburg und Gotha. Przyjęła jego nazwisko i rozpoczęła się nowa dynastia. Wyjątkiem jest ostatnia dynastia czyli Windsor.
Podczas I wojny światowej królem był Jerzy V z dynastii Sachsen-Coburg und Gotha. Anglicy walczyli wtedy jednak z Niemcami. Niektórzy Anglicy przypomnieli sobie, że królowie Anglii to też są Niemcy. Nawet ich nazwisko o tym świadczyło. Z tego powodu król Jerzy V zmienił swoje niemieckie nazwisko Sachsen-Coburg und Gotha na angielskie Windsor.
Król z dynastii Tudorów zmienił religię w Anglii. Henryk VIII chciał się rozwieść ze swoją żoną, ale papież nie chciał dać mu rozwodu. W dawnych czasach rozwody czyli zakończenie małżeństwa zdarzało się bardzo rzadko. Wcześniej Anglia była krajem katolickim jak Polska, a po tej zmianie Anglia stała się krajem protestanckim. Religię w Anglii nazywa się protestantyzmem lub anglikanizmem.
My skupimy się teraz na dynastii Stuartów. Dwóch królów z tej dynastii straciło władzę. Król Karol I Stuart walczył z własnym parlamentem i z tego powodu stracił głowę. Po nim panowali jego dwaj synowie. Najpierw Karol II, a potem Jakub II. Ten Jakub II wrócił do religii katolickiej. Co się stało z jego córkami?
Z powodu religii Jakubowi II zabrano mu córki Marię i Annę i wychowano je w innej religii, religii anglikańskiej czyli protestanckiej. Ale gdy Jakub II był już królem urodził mu się jeszcze syn, też Jakub. Wtedy doszło do chwalebnej rewolucji. Co to było?
Ta chwalebna rewolucja polegała na tym, że niektórzy Anglicy nie chcieli króla katolika i wezwali jego córkę z Holandii. Maria przybyła z Holandii wraz ze swoim mężem. Jakub II nie chciał walczyć ze swoją córką i wraz z żoną wyjechał do Francji. W ten sposób bez walki, czyli bez rozlewu krwi władza przeszła na jego córkę Marię. Czemu ludzie odrzucili Jakuba II i jego żonę oraz syna?
W historii tej dynasti ważną rolę odegrała szkandela. Co to jest? Szkandela wygląda trochę jak taka patelnia z przykrywką. Co wkładano do środka? Wkładano do niej coś gorącego np. żarzące się węgle lub gorący piasek i taką szkandelę wkładano do łóżka pod pościel, aby ogrzać łóżko i dlatego po angielsku mówiło się na to bed warmer. Jaka plotkę sobie wtedy opowiadali ludzie?
Ci ludzie, którzy nie chcieli katolickiego króla opowiadali, że królowa urodziła martwego chłopca, a potem przyniesiono jej żywego chłopca w szkandeli. Poszukajcie razem z rodzicami jak wyglądała szkandela i zastanówcie się czy zmieściłoby się tam dziecko?
Najpierw rządziła Maria II Stuart, a potem jej siostra Anna. Nie miały one dzieci, które by przeżyły. Po nich mógłby rządzić ich mały brat Jakub, ale wprowadzono pewną ustawę. W 1701 wprowadzono zakaz dla królów i królowych Anglii. Nie mogli oni sami być katolikami i nie mogli też wziąć ślubu z katolikiem.
We Francji mieszkał więc syn Jakuba II. Chciał on wrócić do Anglii i zostać tam królem Jakubem III i z tego powodu nazywa się go pretendentem. Jego syn miał na imię Karol i też próbował wrócić do Anglii. Gdyby mu się udało zostałby królem Karolem III. Ale z powodu religii ani Jakub III, ani Karol III nie zostali królami Anglii. Jakub III ożenił się z wnuczką króla Polski Jana III Sobieskiego. Tak więc jego syn Karol był także synem Marii Klementyny Sobieskiej.
Anglicy nie chcieli katolickich królów Jakuba III i Karola III, a więc sprowadzili sobie królów z Niemczech. Tak zaczęła się dynastia Hanowerska, gdzie panowali Jerzy I, Jerzy II, Jerzy III itd. Tak więc po królu Jakubie II Stuarcie w Anglii nie rządził jego syn Jakub III, ani jego wnuk Karol III. Rządziły jego córki Maria i potem Anna. Z tego powodu w historii Anglii nigdy nie było króla Jakuba III i króla Karola III.
Dopiero teraz będzie król Karol III z dynastii Windsorów, ale skąd się wzięła ta dynastia? Królowa Anna Stuart miała 17 dzieci. Wszystkie jednak umarły gdy były małe. Ponieważ była już wtedy ustawa, że królem ani królową nie może zostać katolik. Po jej śmierci królem nie mógł zostać Jakub III ani jego syn Karol III. Zaproszono wtedy królów z Hanoweru czyli z Niemiec. Tak na tronie Anglii pojawiła się niemiecka dynastia. Ta dynastia zmieniła się jak zwykle wtedy gdy rządziła królowa. Królowa Wiktoria wyszła za mąż za Alberta von Sachsen-Coburg und Gotha. Czyli też Niemca. W ten sposób zmieniła się dynastia czyli zmieniło się nazwisko na Sachsen-Coburg und Gotha. Czemu zmienili tą dynastię? Czemu zmienili nazwisko?
Jak już mówiliśmy podczas I wojny światowej Anglia walczyła z Niemcami. Wtedy król Jerzy V z dynastii Sachsen-Coburg und Gotha zmienił swoje nazwisko na Windsor. Ta dynastia panuje do dzisiaj. Po drugiej wojnie światowej na tronie Anglii znowu pojawiła się kobieta Elżbieta II. Jak pewnie pamiętacie, każda królowa przyjmowała nazwisko swojego męża i dlatego zmieniało się nazwisko czyli dynastia królów. Dlaczego Elżbieta nie przyjęła nazwiska swojego męża?
Elżbieta II czyli mama obecnego króla Karola III. Ona nie zmieniała nazwiska. Dlatego Karol III nazywa się Windsor. Jakie prawa zmieniła królowa Elżbieta II? W 1701 roku wprowadzono zakaz i królowie nie mogli się żenić z katoliczkami. W 2013 roku Elżbieta II zniosła to prawo i teraz następcy tronu, np. Jerzy książę Walii, który urodził się w 2013 roku będzie mógł się ożenić z dziewczyną, która wyznaje religię katolicką. Inne prawo, które zniosła królowa dotyczyło kolejności. Teraz królem zostaje zawsze najstarsze dziecko nawet jeżeli to jest dziewczynka. W przeszłości piersi byli chłopcy nawet jak się urodzili później.
Tak więc kiedyś w przyszłości królem zostanie Jerzy, bo urodził się pierwszy w 2013. Gdyby on umarł królową zostanie jego siostra Charlotte. A gdyby ona umarła królem zostanie najmłodszy czyli Louis. -
Łucja, Zuzia i Tadeusz mieszkają w Warszawie. Postanowiliśmy więc razem omówić historię tego miasta. Będziemy mówić o tym skąd się wzięło to miasto i dlaczego stało się takie ważne. Zanim jednak przejdziemy do historii tego miasta to poznajmy legendę dotyczącą jego powstania.
Jedna z legend mówi o rybaku, który miał na imię Wars i syrence, która miała na imię Sawa. W herbie Warszawy jest właśnie syrenka. Historycy jednak nie lubią legend i twierdzą, że nazwa pochodzi od imienia Warcisław. To imię znaczy “Wróci sława”. Początkowo to miasto nazywano Warszewa i Warszowa. Dopiero później nazwano Warszawa.
Warszawa powstała po zachodniej czyli lewej stronie Wisły. Ale dlaczego? Prawa strona Wisły była niebezpieczna. Z tamtej strony na Warszawę mogli napaść Litwini. Było to jeszcze w czasach zanim Polska się połączyła z Litwą i Litwini często wtedy napadali na miasta w Polsce. Litwini mogli przyjść od wschodu czyli z prawej strony Wisły. Ponieważ jednak Warszawę zbudowano po lewej stronie tej rzeki, a w tamtych czasach nie było mostów, miasto było bezpieczne.
Ale czemu Warszawę zbudowano nad Wisłą? Było tam dużo miejsca i była też woda. Ale co jeszcze dawała rzeka? W tamtych czasach lasy były bardzo gęste. Trudno było przez nie przejść. Najłatwiej i najszybciej było płynąć rzeką. Dzisiaj mamy drogi, a w tamtych czasach poruszano się po rzekach. Można powiedzieć, że wtedy rzeki to były autostrady.
Czy pamiętacie kto doprowadził do rozbicia dzielnicowego? Kiedy skończył ten podział Polski? Czy jednak Łokietek połączył wszystkie kawałki? A jak się nazywa ta część Polski, gdzie leży Warszawa? Tak więc czy Warszawa powstała w Polsce? Kto rządził na Mazowszu?
Rządzili tam książęta mazowieccy, z których wielu miało na imię Janusz. 26 lipca 1376 Janusz I dał Warszawie przywilej wybudowania łaźni miejskiej. W tamtych czasach ludzie nie mili łazienki w swoich domach i wszyscy chodzili do jednej łaźni. Nawet książę mazowiecki Janusz I nie miał łaźni. Ludzie, którzy tam przychodzili musieli płacić za wejście, ale książę Janusz mógł się kąpać raz w tygodniu za darmo. Ten sam książę, który pozwolił wybudować w Warszawie łaźnię zrobił coś jeszcze. Czym otoczona była Warszawa?
Warszawa była otoczona murami i nie było miejsca aby wybudować nowe domy. Co więc postanowiono? Na północ od Warszawy wybudowano drugie miasto, które też otoczono murem. Czyli była jedna Warszawa, a zaraz obok niej zbudowano drugą Warszawę. Jak się je nazywa?
Jak będziecie kiedyś zwiedzać Warszawę to z rynku Starego Miasta na rynek Nowego Miasta idzie się około 10 minut. Te dwa miasta, te dwie Warszawy były bardzo blisko siebie. Barbakan to stare mury, które właśnie oddzielały starą Warszawę od tej nowej. Jeżeli pójdziecie zwiedzać rynek Starego Miasta. To tam gdzie jest Syrenka. Stamtąd można pójść na rynek Nowego Miasta. To tam gdzie jest taka stara studnia. Po drodze z jednego rynku na drugi możecie zobaczyć stare mury czyli Barbakan.
Stare i Nowe miasto czyli Stara i Nowa Warszawa powstały w czasach gdy Mazowsze nie należało do Polski. Był to osobny kraj, gdzie rządzili książęta mazowieccy. Rządził tam wtedy książę Janusz I Starszy, którego nazywa się Januszem warszawskim, bo on dał Starej Warszawie ten przywilej pozwalający otworzyć łaźnie i to też on pozwolił zbudować drugą Nową Warszawę.
W 1374 urodziła się Jadwiga, późniejszy król Polski. W tym samym roku Janusz I został księciem warszawskim. Z tego powodu Janusza nazywa się też Januszem warszawskim.
Jadwiga urodziła się w 1374. Gdy miała 10 lat została koronowana na króla Polski, a gdy miała 12 lat została żoną Jagiełły. W ten sposób Polska i Litwa niejako wzięły ślub. Polska i Litwa stały się jakby jednym krajem, ale pomiędzy nimi leżało Mazowsze, które było wtedy osobnym krajem.
Książę mazowiecki czyli Janusz I Starszy nazywany też Januszem warszawskim był jednak przyjacielem Jagiełły i walczył razem z nim w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku.
Co zrobił król Polski Zygmunt Stary? Gdy królem Polski był Zygmunt Stary na Mazowszu umarł ostatni książę Janusz III. Po jego śmierci Zygmunt Stary przyłączył Mazowsze do Polski.
Niektórzy jednak myślą, że Polskę na nowo połączyły już wcześniej Władysław Łokietek. Łokietek połączył tylko kilka części Polski, głównie Małopolskę i Wielkopolskę. Było to 182 lata po rozbiciu Polski na części. Mazowsze zostało przyłączone jednak dopiero po 388 latach.
Jakie zabytki na starym mieście? Zamek w Warszawie zbudował właśnie książę mazowiecki Janusz I Starszy. Jednak on był księciem i w jego czasach ten zamek nazywał się zamkiem książęcym. Dopiero jak przyłączono Mazowsze do Polski do tego zamku przybył król Zygmunt Stary i od tego momentu ten zamek nazywa się królewskim. Niedaleko zamku stoi kolumna króla Zygmunta III Wazy. Zygmunt I Stary przyłączył Mazowsze z Warszawą do Polski, a jego wnuk Zygmunt III Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy.
Kim był Zygmunt III Waza? Tata Zygmunta III Wazy był Szwedem, ale mama była Polską, była to córka Zygmunta I Starego - Katarzyna Jagiellonka. Zygmunt III Waza był królem Polski i Litwy, ale także Szwecji. Przeniósł stolicę do Warszawy, bo stamtąd miał bliżej do Szwecji.
Chociaż Zygmunt III Waza i inni królowie po nim mieszkali w Warszawie, to koronacje odbywały się dalej w Krakowie. Ale co to jest koronacja? Warszawa była stolicą, ale królów koronowano w Krakowie i jak umarli to pochowano ich też w Krakowie.
Kto jeszcze wtedy przyjeżdżał do Warszawy? Do Warszawy przyjeżdżali posłowie na sejm, ale co to jest sejm? A czy wy chcielibyście być posłami? Co robią posłowie w sejmie? Ale dlaczego sejm był w Warszawie. Dlaczego posłowie musieli przyjeżdżać do Warszawy? Mazowsze było pomiędzy Polską a Litwą. Gdy Zygmunt Stary przyłączył Mazowsze Warszawa znalazła się w środku. Było to najlepsze miejsce do spotkania dla Polaków i Litwinów. Dodatkowo Zygmuntowi III Wazie spalił się zamek w Krakowie i dlatego przeprowadził się do zamku w Warszawie. -
Dzisiejszy odcinek poświęcimy pani, która była żoną dwóch polskich królów. Przyjechała do Polski z Francji, a była najbogatszą kobietą w tamtych czasach. Wprowadziła też w Polsce dużo zmian.
Zacznijmy jednak od władców Polski. Zwykle dzieli się ich na trzy grupy.
W Polsce rządzili najpierw Piastowie. Oznaczało to, że rządzili królowie z dynastii, czyli z rodziny Piastów. Później rządzili Jagiellonowie, czyli królowie z dynastii jagiellońskiej. Kiedy zmarł ostatni król z tej dynastii, a był nim Zygmunt August, w Polsce zaczęto wybierać królów. Trochę tak jak dzisiaj głosuje się na prezydenta, tak w tamtych czasach głosowano, kto ma zostać królem Polski.
Do rządów wybrano aż trzech królów z rodziny Waza. Ale dlaczego?
Ostatni król z dynastii Jagiellonów czyli Zygmunt August, miał siostrę Katarzynę Jagiellonkę. Ona wyszła za mąż za Jana Wazę i tak jej syn i wnukowie mieli nazwisko taty czyli Waza. Do rządzenia w Polsce wybrano najpierw syna Katarzyny, czyli Zygmunta Wazę, a potem jego synów czyli Władysława IV Wazę oraz Jana Kazimierza Wazę.
My dzisiaj będziemy mówić o żonie, którą miało tych dwóch synów Zygmunta III Wazy. Władysław IV Waza i Jan Kazimierz mieli tą samą żonę. Jak się ona nazywała?
Zacznijmy jednak od początku. Po śmierci pierwszego Wazy na polskim tronie, czyli po śmierci Zygmunta III Wazy na króla wybrano jego syna Władysława IV Wazę. W Europie dwa kraje chciały się wtedy bić. Były to Austria i Francja. Każdy z tych krajów chciał aby Polska mu pomogła. Król Władysław IV chciał jednak pokoju i najpierw się ożenił z księżniczką austriacką, a gdy ona umarła ożenił się z księżniczką francuską. W tamtych czasach takie małżeństwo było jak podpisanie traktatu między dwoma narodami. Król Polski przez pierwsze małżeństwo zadbał o pokój z Austrią, a przez drugie o pokój z Francją. Najpierw ożenił się z Cecylią Habsburżanką, która urodziła mu syna. W 1640 roku urodził się mały Zygmunt. A co się działo z bratem króla? Co się działo z Janem Kazimierzem?
Gdy w Polsce rządził Władysław IV Waza, jego brat Jan Kazimierz Waza pojechał do Portugalii, aby zostać tam wicekrólem. Niestety, gdy jechał przez Francję, aresztował go kardynał Richelieu. Kiedy to się wydarzyło?
Gdy więc w Polsce w 1640 roku urodził się syn Władysława IV, to Jan Kazimierz przebywał w więzieniu we Francji. Miał tam dość dobre warunki. Właśnie wtedy w Paryżu, będąc w niewoli, Jan Kazimierz poznał Marię Gonzagę. Podobno się w sobie zakochali. Niektórzy mówią nawet, że mieli razem dziecko. Miała nim być Marysieńka, która wiele lat później zostanie żoną Jana III Sobieskiego.
Marysieńka urodziła się w 1641 roku, czyli rok po poznaniu się Marii Gonzagi i Jana Kazimierza. Chcieli wziąć ślub, ale nie zgodził się na to kardynał Richelieu, który wtedy rządził we Francji. Jan Kazimierz wyjechał wtedy do Włoch i dostał od papieża tytuł kardynała. A co się stało z Marią Gonzagą?
W 1644 roku zmarła Cecylia Habsburżanka, żona króla Władysława IV. Postanowił on ożenić się z księżniczką z Francji. Jego żoną została właśnie Maria Gonzaga. Dostała wtedy nowe imię. W Polsce w tamtych czasach nie wolno było nosić imienia Maria. Tak więc Maria Gonzaga dostała w Polsce imię Ludwika. Ich ślub był per procura. Co to znaczy?
“Per procura” to po łacinie znaczy “w zastępstwie”. Do Paryża król Władysław IV posłał swojego wysłannika Krzysztofa Opalińskiego. To on 5 listopada 1645 w imieniu króla zawarł małżeństwo z Marią Gonzagą, a potem przywiózł ją do Polski. Maria Gonzaga miała pierwszy ślub z zastępcą w Paryżu. Drugi ślub odbył się już w Polsce 10 marca 1646 roku. 15 lipca Ludwika Maria Gonzaga została koronowana na królową Polski. Czy król Władysław IV ożenił się z Marią Gonzagą z miłości? Dlaczego więc Władysław IV ożenił się z nią?
Władysław IV ożenił się z Marią z powodów politycznych, a także dla jej pieniędzy. Była ona wtedy najbogatszą kobietą w całej Europie. Wniosła w posagu 700 tys. skudów, to takie srebrne pieniądze włoskie. Później po ślubie Władysław IV pożyczył od swojej żony kolejne 700 tys. złotych polskich, których nigdy jej nie oddał. Już dwa lata po tym ślubie, w 1648 została wdową.
Postarała się o to, aby na kolejnego króla wybrano Jana Kazimierza, potem wzięła z nim ślub w 1649. Umarł Władysław IV Waza, a królem został jego młodszy brat Jan Kazimierz Waza. Władysław IV miał syna Zygmunta, który miał zostać królem. Niestety umarł. W Polsce rządziło trzech Zygmuntów. Najpierw Zygmunt I Stary, potem Zygmunt II August, a na koniec Zygmunt III Waza. Gdyby ten chłopiec nie umarł byłby król Zygmunt IV. Niestety zmarł i w Polsce królami było tylko trzech Zygmuntów.
Co musieli zrobić Maria i Jan Kazimierz aby wziąć ślub? W tamtych czasach wierzono, że jak kobieta była już żoną i jej mąż umarł to brat zmarłego męża nie mógł się z nią ożenić. Z tego powodu Maria i Jan Kazimierz napisali list do papieża aby im pozwolił na ten ślub. W Anglii była bardzo podobna sytuacja. Królem miał zostać Artur i ożenił się z księżniczką hiszpańską. Gdy on umarł następcą tronu został Henryk VIII i on ożenił się z tą samą księżniczką. Też musiał mieć pozwolenie od papieża na ślub z wdową po swoim starszym bracie.
Jan Kazimierz rozpoczął swoje królowanie w bardzo trudnym okresie. Były wtedy same wojny. Najpierw wojna na Ukrainie, tam wybuchło powstanie Chmielnickiego. Później wojna z Rosją. Co było jednak najgorsze dla Polski? Potem jeszcze potop Szwedzki. Co robiła Maria Gonzaga w tych trudnych czasach?
Kierowała obroną przed Szwedami, załatwiła od cesarza 4000 żołnierzy do walki. Pracowała wtedy nawet po 15 godzin na dobę. Kierowała wojskami. Jako kobieta podróżowała karetą. Podczas oblężenia Torunia kula armatnia otarła się o dach jej karety. Ona jednak się nie wystraszyła i dalej osobiście odwiedzała armię wierną królowi Polski. W 1656 doprowadziła do ślubów lwowskich. Co to było?
Szwedzi zajęli wtedy prawie całą Polskę. Dlatego ich najazd nazywa się potopem. Dlaczego im się to udało? Część polskiej szlachty pomogła królowi Szwecji. Wtedy królowa Ludwika Maria wpadła na pomysł. Namówiła swojego męża króla Jana Kazimierza, aby oddał Polskę w opiekę Matki Boskiej. Szwedzi byli protestantami i nie modlili się do Matki Boskiej, a Polacy w większości byli katolikami i czcili jej obrazy. Gdy więc w 1656 roku król za namową żony oddał Polskę w opiekę Matce Boskiej to Polacy, którzy popierali króla szwedzkiego wrócili i zaczęli popierać Jana Kazimierza. Bo gdyby tego nie zrobili wyglądałoby na to, że walczą przeciwko Matce Boskiej. Maria Gonzaga przybyła z Francji, a tam to samo zrobił wcześniej kardynał Richelieu, który rządził Francją.
Po wojnie, gdy już wypędzono Szwedów, królowa Ludwika Maria zajęła się innymi rzeczami. Zaczęła wydawać pierwszą polską gazetę - Merkuriusz Polski. Zmieniła też życie kobiet. Wcześniej każda kobieta, która miała męża musiała nosić nakrycie głowy. Ludwika wprowadziła modę z Paryża i mężatki od tego czasu przestały nosić nakrycia głowy. Przywiozła też modę na dekolty, które były wcześniej nieznane w Polsce. Ile dzieci miała Maria Gonzaga?
Ludwika Maria urodziła Janowi Kazimierzowi dwójkę dzieci dziewczynkę i chłopca. Niestety oboje zmarli gdy byli jeszcze bardzo mali. Jeżeli to jednak prawda, że Marysieńka także była ich córką to mieli razem troje dzieci. Marysieńka została później żoną Jana Sobieskiego i także była królową.
Co się stało gdy umarła Maria Gonzaga?
Jan Kazimierz nie chciał być dalej królem po śmierci swojej żony. Abdykował i wyjechał do Francji. Wstąpił do klasztoru i został tam opatem.
Maria Gonzaga i Jan Kazimierz poznali się w Paryżu. Niestety rządzący tam kardynał nakazał jej aby wyszła za mąż za króla Polski Władysława IV. Ponieważ Jan Kazimierz nie mógł się z nią ożenić postanowił zostać kardynałem. Gdy jednak jego starszy brat zmarł, zrezygnował ze stanowiska kardynała. Przybył do Polski, a tam Maria doprowadziła do tego, że został królem. Później wzięli ślub. Maria Gonzaga rządziła podczas potopu szwedzkiego i namówiła męża do ślubów lwowskich. Po wojnie założyła pierwszą w Polsce gazetę. Miała też duży wpływ na to jak się ubierały kobiety. Gdy zmarła jej mąż abdykował i został mnichem. Maria Gonzaga była niezwykłą kobietą. -
Dzisiaj będziemy mówić o szyfrach, kodach i tajnych językach. Będziemy też oczywiście mówić także o łamaniu takich szyfrów. Jak pewnie się domyślacie z tytułu tego odcinka, najwięcej czasu poświęcimy Enigmie. Zacznijmy jednak od tego co to jest szyfrowanie?
Od najdawniejszych czasów ludzie wysyłali do siebie wiadomości w postaci listów. Jednak po drodze ktoś mógł taki list przeczytać. Dzisiaj ludzie wysyłają emaile, czyli listy elektroniczne. Te listy też mogą zostać przeczytane przez obce osoby. Jak się przed tym zabezpieczyć? Można zaszyfrować taki list lub email. Wtedy nawet jak ktoś go zobaczy to nie będzie wiedział co tam jest napisane.
Swój szyfr miał np. Juliusz Cezar. Mówiliśmy o nim w odcinku 111, być może pamiętacie o kalendarzu juliańskim. Tamten kalendarz nazywał się juliański, bo wprowadził go właśnie Juliusz Cezar. Prowadził on wiele wojen i musiał wysyłać listy do swoich oddziałów, które były daleko. Jego wrogowie mogli jednak przechwycić takie listy i poznać sekrety Cezara. Aby się przed tym zabezpieczyć miał on swój szyfr, który nazywa się szyfrem Cezara. Na czym on polegał?
Alfabet przesuwano wtedy o 3 litery i np. litery ABC zamieniały się w litery DEF. Np. słówo KOT - K zmieniało się w N, O zmieniało się w R, a T zmieniało się w W. Tak więc Cezar zamiast pisać KOT, pisał NRW. Czy jednak to jedyny sposób szyfrowania? Aby zrozumieć jak jeszcze można zaszyfrować wiadomość pomoże nam pewien kamień znaleziony w Egipcie w Afryce oraz pewne plemię Indian z Ameryki Północnej.
Zacznijmy od kamienia z Rosetty. W starożytnym Egipcie ludzie zapisywali wszystko przy pomocy hieroglifów czyli takich malutkich rysuneczków (ptaszek, fale, oko, krowa). Nikt nie potrafił odczytać tych hieroglifów, tylko ci ludzie, którzy znali to pismo. Niestety wszyscy ci ludzie już dawno umarli. Jak odczytać hieroglify? Zauważcie, że dla nas jest to jak szyfr. Jak odczytano hieroglify?
Na tym kamieniu trzy razy zapisano to samo. Najpierw przy pomocy hieroglifów czyli takich malutkich rysuneczków, potem przy pomocy pisma egipskiego, a na koniec literami greckimi. Ale dlaczego w Egipcie był kamień, na którym pisano hieroglifami oraz po grecku? Ostatnia królowa Egiptu, która była żoną Juliusza Cezara była z pochodzenia Greczynką, ale rządziła w Egipcie. Właśnie królowie z tej dynastii kazali zrobić ten kamień z napisami egipskimi oraz greckimi.
Ludzie, którzy znaleźli ten kamień znali język grecki i potrafili go przeczytać. Dzięki temu umieli złamać ten szyfr jakim były hieroglify. Ale czy dzisiaj ludzie wykorzystują inne języki jako szyfr? Przykładem jest język Indian z Ameryki Północnej.
Indianie Nawaho mieszkają tylko na terytorium USA. Tak więc tylko te wojska miały ludzi, którzy znali ten język. Podczas II wojny światowej ci Indianie pracowali przy przekazywaniu wiadomości przez radio. Po prostu rozmawiali sobie w swoim języku. Wróg też słuchał tych wiadomości, ale nic nie rozumiał, bo nie miał Indian, którzy przetłumaczyli by te wiadomości. Tylko Amerykanie mieli członków tego plemienia i tylko oni potrafili przetłumaczyć te wiadomości.
Dzisiaj szczególnie zajmiemy się maszyną szyfrującą, która się nazywała Enigma. Co o niej wiemy? Enigmę zbudowali Niemcy. Później zaczęło jej używać wojsko niemieckie. A co znaczy jej nazwa? Co znaczy słowo “Enigma”? Enigma to po grecku “zagadka” i rzeczywiście szyfr enigmy był bardzo trudna zagadką do odgadnięcia.
Jak działało szyfrowanie przy pomocy Enigmy? Jak pamiętacie szyfr Cezara zawsze przesuwał litery o trzy. Tak więc w szyfrze Cezara A zawsze zmieniało się w D. Tak więc gdy ktoś napisał AAA (3 “A”) to wyszło DDD (3 “D”). Niestety Enigma po każdym naciśnięciu zmieniała to o ile się przesuwał alfabet. Tak więc gdy pierwszy raz nacisnęło się A mogło się zmienić w J, a gdy drugi raz nacisnęło się A to zmieniało się w literę M. Właśnie to sprawiało, że tak trudno było złamać kod Engimy.
Kto złamał ten szyfr? Na uniwersytecie w Poznaniu wybrano trzech najlepszych studentów aby ich uczyć kryptologii. Nazywali się oni: Marian Rejewski, Henryk Zygalski i Jerzy Różycki. Ale dlaczego wybrano studentów z Poznania? Aby złamać niemiecki szyfr trzeba było być dobrym z matematyki, ale trzeba było także dobrze znać język niemiecki. Wszyscy trzej studenci pochodzili z miast, które przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości znajdowały się w zaborze pruskim czyli w Niemczech. Np. Marian Rejewski urodził się w Bydgoszczy, a Henryk Zygalski w Poznaniu. Wszyscy oni studiowali matematykę na Uniwersytecie w Poznaniu. Matematyki uczył ich profesor Krygowski. Wybrał on tych trzech najzdolniejszych studentów. Prace nad złamaniem Enigmy rozpoczęto około 1930 roku. Szyfr był bardzo trudny i złamano go dopiero w 1932 roku czyli gdzieś po dwóch latach. Ale czy to już był koniec pracy kryptologów?
Niemcy każdego dnia zmieniali ustawianie kółek. Tak więc kryptolodzy rozpoczynali dzień od złamania ustawień. Zabierało to na początku około 10-15 minut. Niemcy zaczęli jednak dokładać kolejne kółka do swojej maszyny szyfrującej i złamanie kodu każdego dnia było coraz trudniejsze.
25 lipca 1939 roku, czyli dwa miesiące przed wybuchem II wojny światowej, Polacy zaprosili na spotkanie Francuzów i Anglików. W jakim celu?
Polscy kryptolodzy przekazali jedną maszynę deszyfrującą Francuzom, a drugą Anglikom. Wydarzyło się to 25 lipca 1939 roku w Pyrach pod Warszawą. Niestety dwa miesiące później Niemcy zaatakowali Polskę. Rok później w 1940 roku zaatakowali też Francję. Tak więc tylko Anglia mogła odczytywać szyfry Enigmy. Jak oni to robili?
Jak pewnie pamiętacie aby odczytać dzienne ustawienie Engimy kryptolodzy potrzebowali najpierw 10 minut, ale potem już wielu godzin. Potrzeba było dużo liczenia, a kto liczy szybciej niż ludzie? Komputery. Tak więc Anglicy zbudowali komputer, który nazwali Colossus. Oznacza to, że był on bardzo wielki. Wiele osób uważa, że był to pierwszy komputer na świecie.
Poznaliście już trzech polskich matematyków, czyli Rejewskiego, Zygalskiego i Różyckiego. Ale kto zajmował się rozszyfrowywaniem kodu Enigmy w Anglii?
Alan Turning to brytyjski matematyk, który zajmował się kryptografią, ale także informatyką, czyli tworzeniem i programowaniem komputerów. Najpierw nauczył się łamania kodu Enigmy od polskich matematyków, a potem wykorzystał to do zbudowania maszyny, która potrafiła szybciej niż ludzie łamać kody. Ale gdzie Anglicy łamali te szyfry i gdzie stał Kolosus?
Anglicy wykorzystali taki dworek wraz z parkiem, który nazywa się Blechley Park. W tamtych czasach nie było tam w okolicy żadnego dużego miasta. Dzisiaj jednak jest tam nowe miasto zbudowane już po wojnie, które nazywa się Milton Keynes. Tak więc dzisiaj Blechley Park znajduje się w mieście Milton Keynes, ale podczas wojny tam jeszcze nie było tego miasta.
Wracając do Enigmy. Być może sądzicie, że historia Enigmy to łamanie niemieckich szyfrów i odczytywanie niemieckich wiadomości podczas II wojny światowej. To jest jednak dłuższa historia.
To, że Polacy złamali szyfr enigmy utrzymywano w tajemnicy podczas wojny, aby Niemcy dalej używali tych maszyn. Myśleli oni, że mogą wysyłać wiadomości i nikt tego nie odczyta. Po wojnie wiele innych krajów dalej używało Enigmy, bo nikt nie wiedział, że ten szyfr złamano już przed wojną. Dzięki temu Anglicy mogli odczytywać wiadomości tych krajów, które po wojnie dalej korzystały z Enigmy. Ale to już inna historia. -
Dzisiaj kolejny odcinek o zapamiętywaniu. Poprzednie odcinki poświęcone temu tematowi to odcinek 50 oraz odcinki 100 i 101. Zapamiętywanie dat to jedna z najnudniejszych rzeczy w nauce historii. Sam tego bardzo nie lubiłem. Można sobie jednak pomóc. W odcinku 50 mówiłem o tworzeniu słów z cyfr roku. Dzisiaj inna technika, zamiany cyfry na przedmiot czy zwierzę.
Zajmiemy się dzisiaj okresem 10 lat od roku 1811 do roku 1820. Będziemy zapamiętywać wyłącznie ostatnią cyfrę. Aby pamiętać pierwsze trzy, które będą się powtarzać warto je sobie wyobrazić. Pierwsze trzy cyfry to 181. Liczba “8” przypomina bałwanka. Możemy sobie wyobrazić takiego bałwana, który stoi między dwoma drzewami. Czyli stoi drzewo, np. świerk cały pokryty śniegiem obok świerku stoi bałwanek z pomarańczowym nosem z marchewki a obok bałwanka stoi drugi ośnieżony świerk. W ten sposób możemy zapamiętać liczby 181. A jak zapamiętać ostatnią czwartą cyfrę?
1 przypomina ołówek.
2 przypomina łabędzia.
3 przypomina ptaka, np. mewę.
4 przypomina odwrócone krzesło.
5 przypomina hak.
6 wygląda trochę jak wisienka lub czereśnia na ogonku.
7 przypomina kosę.
8 to już mówiliśmy przypomina bałwana.
9 jest trochę podobna do balonika na sznurku.
Teraz zajmijmy się kilkoma z tych dat. Na początek rok 1811. Pierwsze trzy cyfry to oczywiście świerk, bałwanek i kolejny świerk. Tak zapamiętamy 181. Ostatnia cyfra to ponownie “1”, którą to wyobrazimy sobie jako ołówek. Teraz musimy stworzyć sobie w głowie historię, która pozwoli nam zapamiętać co się wydarzyło w 1811 roku. W tym roku Jane Austen opublikowała swoją pierwszą powieść pt. “Rozważna i romantyczna”, a król Anglii Jerzy III zwariował i Anglią rządził jego syn książę regent Jerzy IV. Jak połączyć te wydarzenia z ołówkiem? Wyobraźmy sobie, że Jane Austen ołówkiem pisze powieść “Rozważna i romantyczna”. Potem król Jerzy III bierze tą książkę i po jej przeczytaniu wariuje. Król chodzi po parku i rozmawia z drzewami.
Rok 1812. Ostatnia cyfra to “2”, które przypomina łabędzia. Co się wydarzyło w 1812 roku? Jest to ważna data także dla Polaków. W 1812 roku Napoleon najechał na Rosję, a pomagali mu Polacy, między innymi Joanna Żubr, o której był poprzedni odcinek. Napoleon zdobył Moskwę, ale potem nie miał żywności dla swojego wojska i musiał się wycofać. Możemy sobie wyobrazić Napoleona, który zamiast na koniu jedzie na łabędziu zdobyć Moskwę, a potem na tym samym łabędziu wraca z powrotem i gonią go Rosjanie.
Rok 1813. Ostatnia cyfra to “3”, które przypomina ptaka w locie. W roku 1813 doszło do największej bitwy w czasie wojen napoleońskich. Pod Lipskiem rozegrała się “bitwa narodów”, która trwała 4 dni. Zginęło tam wielu ludzi, a po każdej bitwie nad tym miejscem, gdzie się rozegrała latają ptaki. Napoleon i jego wojska francuskie oraz polskie walczyły przeciwko Austrii, Prusom, Rosji i Szwecji. Podczas tej bitwy zginął książę Józef Poniatowski. Spróbujcie sobie wyobrazić pole bitwy oraz ptaki, które nad nim latają.
Rok 1814. Ostatnia cyfra to “4”, które przypomina odwrócone krzesło. W okresie regencji czyli od roku 1811 do 1820 toczyły się nie tylko wojny napoleońskie w Europie, ale także wojna Anglii ze Stanami Zjednoczonymi. Myślę, że wiecie, że prezydent Stanów Zjednoczonych mieszka w Białym Domu. W 1814 roku Brytyjczycy zdobyli i spalili Biały Dom. Prezydent USA James Madison uciekł na koniu. Spróbujcie sobie wyobrazić brytyjskich żołnierzy w czerwonych mundurach jak wchodzą do Waszyngtonu. Prezydent USA James Madison ucieka na koniu. Potem siada na krześle i z daleka patrzy jak się pali Biały Dom. Historia tego nie mówi, ale możecie sobie wyobrazić, że siedzi na tym krześle i płacze.
Rok 1815. Ostatnia cyfra to “5”, które przypomina hak. Jak może pamiętacie Napoleon przegrał “bitwę narodów” pod Lipskiem, ale uciekł stamtąd. Mieszkał przez rok na wyspie Elba, ale potem przyjechał do Francji i przez około 100 dni znowu rządził. Doszło do jego ostatniej bitwy pod Waterloo, którą znowu przegrał. Tym razem był to już ostatni raz dla niego. Możecie sobie wyobrazić, że zdejmuje swój kapelusz dowódcy i wiesza go na haku, bo już więcej nie będzie dowodził.
Rok 1816. Ostatnia cyfra to “6”, które przypomina wisienkę lub czeresienkę na ogonku. Rok 1816 to rok bez lata. W poprzednim roku wybuchł wulkan na Indonezji i czarne chmury przesłoniły całą ziemię. Przez cały rok 1816 nie było słońca, nic nie rosło. Tamtego lata było zimno i ciemno. Ponieważ nie było lata pewna grupa ludzi postanowiła wymyślić straszne historie. Mary Shelley wymyśliła wtedy postać potwora Frankensteina. Spróbujcie sobie wyobrazić Mary Shelley siedzi przy stole patrzy przez okno gdzie nie widać słońca i je ostatnią czereśnię. Nie ma już więcej czereśni, bo nie było lata i nie ma owoców. Mary je tą ostatnią czereśnię i pisze powieść o Frankensteinie.
Rok 1817. Ostatnia cyfra to “7”, które przypomina kosę. W 1817 roku zmarła Jane Austen. Być może zmarła dlatego, że w poprzednim roku nie było lata. Jak zapamiętać to wydarzenie? Niektórzy ludzie wyobrażają sobie, że jak ktoś umiera to przychodzi do niego śmierć z kosą. Jest taki dowcip. Pewien pan słyszy dzwonek u drzwi. Idzie otworzyć, a tam stoi taka malutka śmierć z kosą. Ten pan zaczyna błagać: “ja nie mogę umrzeć, mam żonę i dzieci”. A ta malutka śmierć mówi do niego: “nie przyszłam po ciebie, ale po chomika”. W 1817 roku zmarła Jane Austen, a miała tylko 41 lat. Śmierć przyszła po nią bardzo szybko.
Liczbę “8” sobie pominiemy, bo jak pamiętacie użyliśmy postać bałwanka do zapamiętania pierwszych trzech liczb czyli “181”. Wyobrażaliśmy sobie bałwanka, który stoi między dwoma drzewami.
Rok 1819. Ostatnia cyfra to “9”, które przypomina balonik. W tym roku urodziła się przyszła królowa Wielkiej Brytanii oraz cesarzowa Indii. W 1819 roku urodziła się Wiktoria. Możecie sobie wyobrazić malutką królewnę, która trzyma w rączce balonik. Wiktoria musiała trochę poczekać i królową została gdy miała 18 lat, ale urodziła się właśnie w 1819 roku.
Na koniec powtórzmy sobie wszystkie daty i wydarzenia. Mówiliśmy o okresie regencji, który trwał od roku 1811 przez 10 lat. Pierwsze trzy cyfry zapamiętujemy wyobrażając sobie sosnę, bałwanka i ponownie sosnę. Co się wydarzyło w tym okresie?
Ołówkiem Jane Austen napisała pierwszą powieść, przeczytał ją król Jerzy III i zwariował.
Na łabędziu Napoleon pojechał pokonać Rosję, a potem na tym łabędziu uciekał stamtąd.
Ptaki latały nad polem największej bitwy, “bitwy narodów” pod Lipskiem.
Na krześle siedział prezydent USA, płakał i patrzył jak Brytyjczycy spalili mu Biały Dom.
Na haku Napoleon powiesił swoją czapkę po przegranej bitwie pod Waterloo. Już więcej nie walczył.
Ostatnią czereśnię zjadła Mary Shelley i napisała straszną historię o Frankensteinie w roku, kiedy nie było lata.
Śmierć z kosą przyszła po Jane Austen. Możecie sobie wyobrazić, że najpierw mała śmierć przyszła po chomika tej autorki.
Balonik dostała malutka Wiktoria, która miała zostać królową i cesarzową.
A teraz test. Czy pamiętacie co się wydarzyło w 1814 roku?
“4” to odwrócone krzesło na którym siedział prezydent i płakał widząc palący się Biały Dom.
Co wydarzyło się w 1816?
Nie było lata i ludzie wymyślali straszne historie. Mary zjadła ostatnią czereśnię i wymyśliła najstraszniej historię.
Co się wydarzyło w 1819?
Urodziła się późniejsza królowa i cesarzowa Wiktoria.
A rok 1812?
Napoleon zdobył Moskwę, ale potem musiał stamtąd uciekać.
Rok 1817.
Zmarła Jane Austen.
Co się wydarzyło w roku 1813?
Była wielka “bitwa narodów” pod Lipskiem.
Co się stało w 1811?
Król Jerzy III zwariował po przeczytaniu pierwszej książki Jane Austen.
Rok 1815?
Napoleon przegrał swoją ostatnią bitwę. -
Dziś będziemy mówić o Joannie Żubr i Księstwie Warszawskim. Najpierw jednak chciałbym zapytać czy wiecie jak długo trwały zabory? Jak długo nie było Polski na mapie Europy?
To prawda Polska była pod zaborami przez 123 lata. Jednak był wtedy, był podczas zaborów okres, kiedy przynajmniej część Polski była wolna i niepodległa. Jak się nazywał kraj, który powstał w 1807 roku?
W 1807 powstało Księstwo Warszawskie i istniało aż do 1815, czyli prawie 8 lat. Właśnie w tym okresie stała się sławna Joanna Żubr. Była ona kobietą żołnierzem. Czy jakieś inne kobiety też służyły w wojsku?
Historia mówi o wielu kobietach, które walczyły. Np. w Biblii mowa jest o Jael. Z kolei królowa Brytów bodika walczyła z Rzymianami, a Joanna d’Ark walczyła z Anglikami.
Na wojnach walczyli jedank głównie mężczyźni. W dawnych czasach nie było pielęgniarek, a żołnierze musieli sami sobie przygotowywać jedzenie i prać swoje rzeczy. Niektórzy zabierali więc na wojnę swoje żony. Gdy byli ranni żony się nimi opiekowały.
W armii francuskiej były także kobiety. Nazywano je markietankami. Nie były one żołnierzami, ale pomagały. W armii brytyjskiej w tamtych czasach pozwalano aby 6 żołnierzy w każdej kompanii miało ze sobą żony i dzieci. Tak więc w każdym takim oddziale mogło być 6 kobiet wraz z dziećmi. Dzisiaj będziemy mówić o Joannie Żubr. Niektórzy także ją nazywają markietanką. Czy ona była taką pomocnicą czy była żołnierzem?
Zanim jednak do tego przejdziemy powiedzmy trochę o Księstwie Warszawskim. W odcinku 14 mówiliśmy o historii Legionów Polskich we Włoszech oraz powstania Mazurka Dąbrowskiego, pieśni, która jest teraz hymnem Polski. Mówiliśmy wtedy o dwóch postaciach.
Czy pamiętacie kim był Wybicki? Najważniejsze co napisał Józef Wybicki to oczywiście Mazurek Dąbrowskiego, który później został hymnem, ale nas dzisiaj interesuje szczególnie ta odezwa. O tym jednak za chwilę.
A pamiętacie kim był Jan Henryk Dąbrowski? Dąbrowski był generałem, który dowodził Legionami Polskimi we Włoszech. To właśnie o nim Wybicki napisał w hymnie: “Marsz, marsz, Dąbrowski, Z ziemi włoskiej do Polski”. Czy te słowa hymnu się spełniły? Czy Dąbrowski przyszedł do Polski aby ją wyzwolić?
W 1806 roku Dąbrowski i Wybicki spotkali się z Napoleonem w Berlinie. Współpracowali oni z Napoleonem już we Włoszech. Teraz Napoleon pokonał Prusaków i chciał stworzyć państwo polskie. Generał Dąbrowski i poeta Wybicki spotkali się z Napoleonem i napisali odezwę do Polaków w Wielkopolsce, aby ci się zbuntowali. W ten sposób wybuchło powstanie wielkopolskie, które trwało od listopada tego 1806 roku, aż do lutego 1807 roku. Powstało wtedy państwo, które się nazywało: Księstwo Warszawskie.
August Mocny był kiedyś królem Polski, teraz jego prawnuk Fryderyk August I został księciem warszawskim czyli władcą Księstwa Warszawskiego. Jaki był herb tego państwa?
Herb Polski to biały orzeł na czerwonym tle. Z kolei herb Wettynów przypomina trochę zebrę. Wettynowie z Saksonii mieli herb składający się z 10 czarnych i żółtych pasów. Tak więc herb Księstwa Warszawskiego to było połączenie tych dwóch herbów. Połowa to była taka czarno-żółta zebra, a druga połowa to orzeł na czerwonym tle.
Napoleon pokonał Prusaków i dlatego Księstwo Warszawskie powstało z ziem zaboru pruskiego. Jak pewnie pamiętacie zabory to podział Polski na trzy części. Część zabrała Rosja, część Austria, a część Prusy. Teraz nie powstała ponownie cała Polska, ale tylko ta część, którą zabrali Prusacy.
Gdzie mieszkała Joanna Żubr ze swoim mężem?
Maciej Żubr i jego żona Joanna mieszkali w zaborze rosyjskim. Chcieli się przeprowadzić do Księstwa Warszawskiego, ale władze rosyjskie nie pozwalały na to. Tak więc Maciej i Joanna pojechali najpierw do zaboru austryjackiego i stamtąd chcieli pojechać do Księstwa Warszawskiego. Nie mieli jednak paszportu, co więc zrobili?
W Austrii było sanktuarium maryjne. Joanna udawała, że jest szalona, a Maciej twierdził, że wiezie ją do tego miejsca, aby tam została uzdrowiona. W ten sposób udało im się przedostać do zaboru austriackiego. Tam jednak zostali okradzeni. Później Macieja zamknięto w więzieniu, aby wyjść Joanna zapisała go do armii austryjackiej. Później wykupiła go z tej armii. Przez to nie mieli już pieniędzy na dalszą podróż. Na szczęście trafili do Puław do Czartoryskich. Dostali od nich pieniądze na drogę. Niestety wtedy Maciej zachorował. Joanna go pielęgnowała i tak pierwszy raz uratowała mu życie. Ale dlaczego Joanna wyruszyła razem z mężem?
Niestety Maciej dostał tylko stopień kaprala i tylko tyle pieniędzy, że mógł utrzymać wyłącznie siebie. Postanowili wtedy, że Joanna utnie sobie włosy i będzie wszystkim mówić, że jest młodszym bratem Macieja. Nie było wtedy jeszcze żadnej wojny.
Wszyscy żołnierze dostali taki sam rozmiar munduru. Dla niektórych te mundury były za duże. Dla innych za małe. Joanna poprawiła mundur swojego męża. Gdy inni oficerowie zobaczyli, że jego mundur jest zrobiony na wymiar też chcieli mieć takie. Maciej mówił, że to jego młodszy brat jest krawcem. W ten sposób Joanna zarabiała nawet więcej pieniędzy niż jej mąż. Jej mąż dostawał żołd, czy wiecie co to znaczy?
Ale dlaczego nikt nie poznał, że Joanna jest kobietą?
W tamtych czasach żadna kobieta nie nosiła spodni. Tak więc wszyscy myśleli, że Joanna jest chłopcem, a nie dziewczyną.
Joanna potrzebowała materiały na te mundury. Często więc chodziła do sklepu, a była wciąż przebrana za żołnierza. Właścicielka tego sklepu w Warszawie myślała, że to młody żołnierz i chciała wziąć z nią ślub.
Później jednak się wydało, że jest dziewczyną. Poprosiła wtedy dowódcę, żeby pozwolił
Joannie pozwolono zostać w wojsku, ale nikt jej nie płacił żołdu. Musiała też sama zapłacić za mundur i karabin. Na szczęście ona zarabiała wtedy szyciem mundurów.
Początkowo armia Księstwa Warszawskiego nie musiała walczyć. Joanna zarabiała wtedy szyciem. Jednak w 1809 roku Napoleon zabrał dużo wojska na wojnę w Hiszpanii. Wykorzystali to Austriacy, którzy zaatakowali Warszawę. Polskimi wojskami dowodził książę Józef Poniatowski. Zatrzymał on Austriaków w bitwie pod Raszynem. Raszyn jest niedaleko Warszawy. Jak pamiętacie Księstwem Warszawskim rządził Fryderyk August I, który był także królem Saksonii. Po bitwie pod Raszynem wojska saskie odeszły aby bronić Saksonii. Książę Poniatowski stracił w ten sposób dużo wojska postanowił więc oddać Warszawę, a sam ruszył na Zamość i później Kraków. Wielu ludzi krytykowało księcia Poniatowskiego za to, że oddał Warszawę. On jednak wiedział, że gdy zaatakuje Austrię wojska tego kraju same opuszczą później Warszawę i tak się stało. Poniatowski ruszył na Zamość i Kraków. Austryjacy wkrótce sami wyszli z Warszawy.
Zamość był wtedy częścią Austrii. Była to twierdza. Co tam robiła Joanna Żubr?
Jej oddział miał udawać atak z boku, aby główne siły polskie uderzyły na Zamość z innej strony. Jednak oddział, w którym byli Żubrowie zdobył mury tego miasta, a Joanna była pierwszą, która się tam wdarła. Gdy się o tym dowiedział książę Poniatowski postanowił dać jej order Virtuti Militari. Jest to medal, który daje się żołnierzom za odwagę. Później gdy armia Poniatowskiego zdobyła Kraków zaczęto rozdawać te ordery. Przydzielono do każdego oddziału taką samą ilość orderów i najdzielniejsi żołnierze mieli je dostać.
Niestety inni żołnierze byli zazdrośni, że kobieta ma dostać jeden z tych medali i poszli do dowódcy. Ten powiedział, że kobieta nie może dostać medalu za odwagę i zaproponował, że da Joannie pieniądze zamiast medalu. Ona tego nie chciała i razem z mężem przeszli do innego oddziału. Swój medal dostała dopiero wiele lat po wojnie.
Joanna nie ustępowała żadnemu mężczyźnie.
Gdy jeden z innych żołnierzy twierdził, że nie umie strzelać i nie trafi go w dłoń, ona strzeliła i zrobiła mu dziurę w ręce. Gdy ta sprawa trafiła do dowódcy ten powiedział, że tamten żołnierz sam o to prosił i Joanna nie została ukarana.
Ukarał ją jednak mąż przy innej okazji. Joanna była furierem. To taki stopień w wojsku. Furier zajmował się zaopatrzeniem oddziału. Pewnego razu Joanna wyjechała naprzód aby znaleźć miejsce, gdzie jej oddział mógłby przenocować i coś zjeść. Pewna polska rodzina zaprosiła ją do siebie. Zrobili na jej cześć przyjęcie i Joanna zapomiała o swoim oddziale. Maciej nie mógł jej znaleźć i w nocy kazał strzelać swoim żołnierzom i walić w bębny. Gdy Joanna to usłyszała przyjechała zaraz do męża aby pokazać mu gdzie wojsko może odpocząć i zjeść.
Maciej się zdenerwował i zbił ją szablą, ale płazem to znaczy, że nie tą ostrą częścią. Najpierw na nią tylko krzyczał, ale żołnierze powiedzieli, że gdyby to nie była jego żona ale ktoś inny to by dostał większą karę i wtedy właśnie Maciej zbił Joannę szablą. Czy dobrze zrobił? Jak w tamtych czasach było z biciem?
W tamtych czasach kary cielesne były czymś normalnym. Takie kary dostawali także żołnierze od swoich oficerów.
Księstwo Warszawskie początkowo było małe. Początkowo była to Wielkoposka z Poznaniem i Mazowsze z Warszawą. Później jednak zaatakowali Austryjacy, a Poniatowski zabrał im Małopolskę z Krakowem. W 1812 roku Napoleon ruszył na Rosję. Księstwo Warszawskie jeszcze się powiększyło o Litwę. Joanna i Maciej także ruszyli z wojskiem Księstwa Warszawskiego. Pewnego razu Maciej wpadł w pułapkę, ale Joanna ruszyła mu na pomoc i go uratowała.
Niestety choć początkowo Napoleon wygrywał, później musiał się wycofać z Moskwy. Była zima i wielu Francuzów i Polaków zmarło podczas tego odwrotu. Joanna wtedy ciężko zachorowała. 28 listopada 1812 doszło do bitwy pod Berezyną. Wszyscy ranni, w tym Joanna Żubr leżeli w zimnie w krzakach i patrzyli kto wygra bitwę. Polakom udało się utrzymać most na tej rzece na Berezynie i wszyscy zdążyli się przeprawić także ranni, wśród nich także Joanna.
W Księstwie Joanna i Maciej się rozdzielili. Ona została chora na miejscu, a Maciej pojechał dalej walczyć z Napoleonem. Niestety dla Francuzów i Polaków Napoleon przegrał. -
Odcinek o historii Ukrainy. Oczywiście nie da się 1000 lat historii omówić dokładnie w 15 minut. Tak więc jest to skrótowa historia dla dzieci. Jest tutaj dużo skrótów myślowych i uproszczeń.
Prawdopodobnie wiecie, że 24 lutego 2022 roku Rosja napadła na Ukrainę. Prezydent Rosji Władimir Władimirowicz Putin twierdzi, że Ukraina powinna należeć do Rosji. Dlaczego tak twierdzi? Putin przypomina, że kiedyś Ukraina była częścią Rosji. On uważa, że dziś też tak powinno być. Czy może tak twierdzić?
Zacznijmy od tego, że teren dzisiejszej Ukrainy to teren, który należał do wielu narodów. Kto mieszkał i kto rządził na terenie dzisiejszej Ukrainy?
Jeżeli znacie mapę Europy to prawdopodobnie wiecie, że Bułgaria jest na dole Europy. Bułgaria dzisiaj znajduje się obok Grecji i Turcji. Jednak kiedyś Bułgarzy mieszkali na terenie dzisiejszej Ukrainy. Później na teren Ukrainy przyszli Chazarowie i wygonili Bułgarów, ci poszli dalej i zawędrowali w końcu tam gdzie dzisiaj jest Bułgaria. Chazarowie mieszkali na terenie dzisiejszej Ukrainy dość długo, a na północy od nich mieszkali Słowianie. Czy wiecie kim są Słowianie?
Słowianie to ludzie, którzy mówią językami słowiańskimi takimi jak polski, czeski, rosyjski, ukraiński, bułgarski itd. Ludzie ci mieszkają głównie na wschodzie Europy. Na jakie trzy grupy dzieli się Słowian?
Są Słowianie zachodni, czyli Polacy, Czesi i Słowacy. Są Słowianie wschodni czyli Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini. Są też Słowianie południowi czyli Bułgarzy, Chorwaci itd. Nie ma Słowian północnych.
My dzisiaj zajmiemy się Słowianami wschodnimi czyli Rosjanami, Ukraińcami i Białorusinami. Dzisiaj mają oni swoje języki, ale jakim językiem się posługiwali tysiąc lat temu? Ci wschodni Słowianie to byli Rusini i mówili oni językiem ruskim. Czy język ruski to jest to samo co język rosyjski? Język ruski podzielił się na trzy języki, na język rosyjski, język ukraiński oraz język białoruski. Tak więc język ruski to jakby przodek tych współczesnych języków.
Później z jeszcze dalszej północy przybyli Waregowie pod wodzą Ruryka. Byli to Wikingowie. Mieszkający tam Słowianie poprosili aby Ruryk został ich wodzem i razem przepędzili Chazarów. Ci Słowianie, których księciem był wiking Ruryk nazywali się Rusami.
Prawdopodobnie znacie legendę o Lechu, Czechu i Rusie. Lech to Polak, Czech to oczywiście Czech, a Rus to właśnie ci Słowianie na wschodzie, czyli Rusowie pod wodzą wikingów.
Chociaż to brzmi podobnie to ci Rusowie to nie jest to samo co Rosjanie. Rusini byli oni ważni dla historii Polski. Polscy władcy walczyli z Rusami, ale też handlowali z nimi, a także żenili się z ruskimi księżniczkami. Co się stało z tymi Rusami? Pomoże nam historia języka ruskiego. Na jakie języki podzielił się język Ruski?
Rusowie podzielili się na kilka grup. Powstały z nich trzy narody: Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini. W nazwie tego ostatniego narodu jest nawet słowo “Rusini”. Ruś podzieliła się na kilka Rusi, jedną z nich była Ruś Biała i właśnie z tej Rusi powstał dzisiejszy naród białoruski. Ruś Czerwona lub Ruś Halicka to dzisiejsza Ukraina.
Rurykowiczowie to była dynastia, która długo rządziła na Rusi. Było w tej dynastii wielu władców. My dzisiaj zajmiemy się tylko czterema z nich. Będziemy mówić o Ruryku, Włodzimierzu Wielkim, Jarosławie Mądrym oraz o Iwanie Groźnym.
Co zrobił Ruryk? Ruryk był wikingiem, ale został wodzem Słowian wschodnich czyli Rusinów. Od jego imienia Ruryk pochodzi nazwa dynastii Rurykowiczów. Tak samo jak od Piasta pochodzi nazwa dynastii piastowskiej, albo od Jagiełły nazwa dynastii Jagiellonów.
Wnukiem Ryryka I był Włodzimierz. Co zrobił Włodziemierz I Wielki? Czy się różnił chrzest Polski od tego chrztu Rusi? Mieszko przyjął religię chrześcijańską z Rzymu, czyli katolicyzm. Włodzimierz przyjął chrześcijaństwo z Bizancjum, czyli prawosławie. Polacy przyjęli katolicyzm z Rzymu, a wraz z tą religią Polacy dostali literki łacińskie, które używamy do dzisiaj. Rusini przyjęli prawosławie z Bizancjum i wraz z tą religią dostali literki greckie, które troszeczkę zmienili i używają ich do dzisiaj.
Synem Włodzimierza Wielkiego był Jarosław. Co zrobił Jarosław Mądry? Jarosław Mądry podzielił Ruś pomiędzy swoich synów. Na Rusi doszło do rozbicia dzielnicowego takiego samego jak w Polsce po śmierci Bolesława Krzywoustego.
Te księstwa ruskie zostały podbite przez Mongołów. Gdy państwo Mongołów osłabło Ruś podbili Litwini. Na północy pojawiło się Państwo Moskiewskie czyli dzisiejsza Rosja. Władcą tego państwa był Iwan nazywany Groźnym. Iwan Groźny ogłosił się Carem Wszechrusi. On był tylko Wielkim Księciem Moskiewskim czyli rządził tylko w jednej części Rusi. On ogłosił się jednak Carem Wszechrusi, czyli twierdził, że jest władcą wszystkich Rusinów.
Dzisiaj prezydent Rosji Putin twierdzi, że ma prawo przyłączyć Ukrainę do Rosji. Co o tym myślicie? Właśnie to samo twierdził Iwan Groźny. On twierdził, że jest Carem Wszechrusi. Podobnie dzisiaj Putin twierdzi, że Rosja, Białoruś i Ukraina muszą się połączyć, bo kiedyś były jednym państwem. A co wy o tym sądzicie?
Ruś podzieliła się po śmierci Jarosława Mądrego. Później podbili ją Mongołowie, a gdy oni osłabli Ruś podbili Litwini. Czy wiecie w jakich językach pisali dokumenty Litwini? Litwini mieli swój język, ale to był tylko język mówiony. Gdy więc Litwini podbili Ruś nauczyli się pisać w języku ruskim i wszystkie dokumenty pisali po rusku. Później Litwa i Polska się połączyły i Litwini zaczęli pisać dokumenty po polsku, dopiero później zaczęli pisać po litewsku. Tak więc najstarsze dokumenty litewskie są pisane w języku ruskim
Jak wiecie Litwa i Polska się połączyły w Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Litwa dała wtedy Polsce część Rusi. W ten sposób powstały kraje, które dzisiaj znamy. Ta część Rusi, którą rządził Iwan Groźny to jest dzisiejsza Rosja. Ta część Rusi, gdzie rządzili Litwini to jest dzisiejsza Białoruś, a ta część, która należała do Polski to jest dzisiejsza Ukraina.
Kiedy Ukraina została przyłączona do Rosji? Podczas zaborów Rosjanie zabrali prawie całą Ukrainę i przyłączyli ją do Rosji. Wcześniej jednak wybuchło na Ukrainie powstanie Chmielnickiego i wschodnia część Ukrainy została przyłączona do Rosji trochę wcześniej, bo już po rozejmie andruszowskim.
Tak więc podsumowując krótko historię Ukrainy. Byli tam Bułgarzy, potem Chazarowie, potem zamieszkali tam Słowianie, którymi rządzili Wikingowie. Potem ten teren zajęli Mongołowie czyli Złota Orda. Później teren dzisiejszej Ukrainy zdobyli Litwini, którzy nie mieli swojego pisma i zaczęli pisać w języku ruskim. Litwini połączyli się z Polakami i oddali teren dzisiejszej Ukrainy Polsce. Podczas powstania Chmielnickiego część Ukrainy oderwała się od Polski i potem stała się częścią Rosji. Rosja zabrała resztę Ukrainy podczas zaborów. Po pierwszej wojnie światowej Polacy walczyli z Ukraińcami o Lwów. Potem wybuchła wojna z Rosją, w jej wyniku połowę Ukrainy wzięła Rosja, a tą część, gdzie mieszkało wielu Polaków czyli np. Lwów przyłączono do Polski. Po II wojnie światowej Rosjanie zabrali całą Ukrainę. Ukraińcy dostali niepodległość w 1991 roku czyli 31 lat temu (nagrywamy to w 2022). Historia Ukrainy się jednak nie skończyła. Jak pewnie wiecie Rosjanie i ich prezydent Putin znowu chcą przyłączyć Ukrainę do Rosji. -
Będziemy mówić o żołnierzach, którzy są nazywani wyklętymi bądź niezłomnymi. Co oznacza ta nazwa? Wyklęci to coś w rodzaju przeklęci. Komuniści chcieli aby ludzie o nich zapomnieli albo myśleli same złe rzeczy.
Było ich naprawdę wielu tak więc w tej audycji skupimy się głównie na Zygmuncie Szendzielarzu, który był znany pod pseudonimem: “Łupaszko”. Będziemy jednak także mówić o innych wyklętych jednak głównie będziemy się posługiwać ich pseudonimami, a nie prawdziwymi nazwiskami. Będziemy więc mówić o Łupaszce, generale Wilku, o Lalku, Kmicicu i innych.
Zygmunt Szendzielarz, który jest znany jako Łupaszko walczył we wrześniu 1939 roku. Później przeszedł do konspiracji. Jego żona Anna została aresztowana w 1943 roku i wywieziona na przymusowe roboty do Niemiec. Łupaszkę skierowano wtedy do wileńskiej partyzantki.
Z kim walczył Łupaszko? Polacy i Rosjanie mieli wspólnego wroga czyli Niemców. Powinni więc walczyć razem. Niestety tak się nie stało. Na Wileńszczyźnie istniał oddział partyzancki. Dowodził nim Antoni Burzyński pseudonim “Kmicic”. Partyzanci polscy i rosyjscy umawiali się, że wspólnie zaatakują Niemców. Niestety Rosjanie oszukali i zabili Kmicica i część jego ludzi. Dowództwo AK wysłało więc Łupaszkę, aby został dowódcą tego oddziału.
Łupaszko nazwał swój oddział: 5 Wileńską Brygadą AK. Walczył on (Łupaszko i jego oddział) nie tylko z Niemcami. 31 stycznia 1944 roku Łupaszko rozbił oddział Wehrmachtu czyli armii niemieckiej pod Worzianami. Łupaszko został wtedy ranny. Dwa dni później czyli 2 lutego 1944 roku rosyjscy partyzanci zaatakowali oddział Łupaszki. Myśleli, że po bitwie z Wehrmachtem będzie on słaby. Łupaszko jednak pamiętał, że ci rosyjscy partyzanci zabili poprzedniego dowódcę Kmicica. Tak więc Łupaszko wiedział, że rosyjscy partyzanci są groźni.
Krótko po stworzeniu tej brygady doszło do czegoś złego o czym jednak nie wiemy wszystkiego. Litewscy policjanci, którzy współpracowali z Niemcami zamordowali 39 Polaków w miejscowości Glinciszki. Polscy żołnierze więc poszli do wsi Dubinki, gdzie mieszkali ci policjanci. Tam doszło do walki i zginęło 27 osób, które były Litwinami. Wielu ludzi po wojnie oskarżało Łupaszkę, że to on nakazał zabić tych Litwinów. Mogło jednak być tak, że żołnierze sami postanowili się zemścić. Mogło też być tak, że Polacy poszli zaaresztować tych litewskich policjantów, ale doszło do walki i zginęli także cywile.
A co wy o tym myślicie?
Zachodzi jednak pytanie. Dlaczego Polacy i Litwini walczyli ze sobą? Przecież kiedyś byli jednym państwem? Zarówno Polacy jak i Litwini chcieli mieć Wilno. Ci litewscy policjanci współpracowali z Niemcami, bo myśleli, że Niemcy im dadzą Wilno. Właśnie o to miasto później walczono.
Co to była operacja “Ostra Brama”? Operacja “Ostra Brama” była częścią akcji “Burza”. O akcji “Burza” być może już słyszeliście w związku z powstaniem warszawskim. Akcja “Burza” to było wyzwalanie różnych miast gdy podchodziła Armia Czerwona czyli armia rosyjska. Najbardziej znaną częścią akcji “Burza” jest właśnie powstanie warszawskie, ale ta operacja (“Ostra Brama”) zaczęła się dużo wcześniej. Powstanie warszawskie wybuchło 1 sierpnia 1944 roku, a operacja “Ostra Brama” zaczęła się prawie miesiąc wcześniej 7 lipca 1944 roku.
Wojskami na Wileńszczyźnie czyli w okolicach Wilna dowodził generał “Wilk”. Wilk to był pseudonim taki jak “Łupaszko”. Operacja wyzwolenia Wilna nazywała się “Ostra Brama”. Jest to bardzo stara brama w Wilnie. Znajduje się tam obraz i kaplica. O tym miejscu wspomina Adam Mickiewicz w książce “Pan Tadeusz”. Wielu żołnierzy czytało “Pana Tadeusza” i być może dlatego nadali taką nazwę operacji “Ostra Brama”.
Plan tej operacji był bardzo podobny do późniejszego powstania warszawskiego. Czekano aż w okolicach miasta pojawią się wojska rosyjskie, a potem próbowano zdobyć miasto. Podczas operacji “Ostra Brama” to się udało i oddziały generała “Wilka” zdobyły Wilno. Niestety później podczas powstania warszawskiego nie udało się wyzwolić Warszawy.
Po wyzwoleniu jednak generał “Wilk” dalej współpracował z Rosjanami. Łupaszko jednak pamiętał, że rosyjscy partyzanci zabili Kmicica i potem także jego atakowali. Tak więc Łupaszko odszedł ze swoim oddziałem. Okazało się, że miał rację, że nie ufał Rosjanom. Udawali oni, że chcą rozmawiać z generałem “Wilkiem”, a tak naprawdę wszystkich aresztowali. Żołnierzom Wilka kazano wtedy wstąpić do LWP czyli Ludowego Wojska Polskiego. Było to wojsko polskie, którym kierowali jednak Rosjanie.
Jednym z żołnierzy, który został zmuszony do wstąpienia do LWP był Leon Beynar. Później jednak uciekł i dołączył do oddziału Łupaszki. Został jego adiutantem. Niestety został później ranny i ukrywał się u proboszcza we wsi Jasienica. Zmienił wtedy nazwisko i nazywał się później Paweł Jasienica. Przed wojną studiował on historię i napisał wiele książek historycznych. Kiedy dorośniecie możecie przeczytać “Polskę Piastów”, “Polskę Jagiellonów” i inne książki Pawła Jasienicy. A gdy będziecie je czytać pamiętajcie, że Jasienica był przez parę miesięcy adiutantem Łupaszki.
Ponieważ Rosjanie korzystali z pomocy Armii Krajowej w walce, ale później zawsze aresztowali żołnierzy AK postanowiono, że Armia Krajowa nie będzie się już więcej ujawniać. Armia Krajowa została rozwiązana 19 stycznia 1945 roku. Łupaszko dalej dowodził oddziałem. W lutym tego samego 1945 roku w Niemczech zginęła żona Łupaszki Anna.
Dlaczego Łupaszko i inni dalej chcieli walczyć chociaż Niemcy zostali pokonani? Niemców wprawdzie wygnano z Polski, ale za to przybyli Rosjanie i wyszli z Polski dopiero w 1991 roku. Łupaszko chciał niepodległości i o to starał się walczyć. Komuniści kilkakrotnie proponowali mu rozwiązanie oddziału i powrót do cywila bez żadnej kary, ale Łupaszko im nie wierzył. W 1947 roku spotkał się ponownie z historykiem Pawłem Jasienicą, który przekonał go do powrotu do cywilnego życia, ale w tajemnicy. Łupaszko najpierw zamieszkał na Śląsku, a gdy komuniści chcieli go aresztować przeniósł się w góry niedaleko Zakopanego. Został tam pojmany i skazany na karę śmierci. Jego narzeczona Lidia także została aresztowana. Wyszła na wolność dopiero w 1956 roku i została archeolożką.
Łupaszko nie był pierwszym ani ostatnim skazanym na karę śmierci przez komunistów. 1 marca 1951 roku wykonano wyrok śmierci na siedmiu członkach IV Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Z tego powodu, że oni zginęli właśnie 1 marca to w ten dzień wyznaczono na dzień pamięci o żołnierzach wyklętych.
Kto najdłużej walczył? Józef Franczak pseudonim “Lalek” walczył od początku wojny czyli od 1939 roku aż do 1963 roku czyli łącznie 24 lata. Zginął 21 października 1963 roku.
Co pamiętacie o Łupaszce? Z kim walczył oddział Łupaszki? Dlaczego w PRLu tak źle mówiono o Łupaszce? Co się wydarzyło 1 marca?
Historia żołnierzy wyklętych jest bardzo skomplikowana. Zygmunt Szendzielarz, który miał pseudonim Łupaszko walczył od 1939 roku aż do aresztowania w dniu 30 czerwca 1948. Nie ufał Rosjanom i nie ufał komunistom i dlatego chciał dalej walczyć. Był w tym niezłomny i tak też się nazywa żołnierzy wyklętych. Nazywa się ich też żołnierzami niezłomnymi. -
Dzisiaj będziemy kontynuować historię ubrania. Zaczęliśmy w odcinku 112. Dzisiaj będziemy mówić o kilku częściach ubrania, z których dwa były niebezpieczne dla życia i zdrowia, a jedno było zabronione dla kobiet. Czy wiecie jaki rodzaj garderoby czyli jaki rodzaj ubrania w przeszłości doprowadził do śmierci wielu ludzi? Albo czy wiecie jakich ubrań w przeszłości nie mogły nosić kobiety?
Co to była krynolina? Krynolina to była taka suknia w kształcie dzwonu. Kobiety pod suknią miały taką konstrukcję, która przetrzymywała suknię w powietrzu i utrzymywała jej kształt podobny do wielkiego dzwonu. Tego typu suknie były bardzo szerokie. Np. na ławce mogły usiąść trzy osoby albo tylko jedna kobieta w takiej sukni z krynoliną. Jej suknia była tak szeroka, że ona sama zajmowała całą ławkę.
Dlaczego niebezpiecznie było nosić suknię z krynoliną? Taka suknia zajmowała dużo miejsca. Łatwo było tą suknią potrącić jakieś meble. A pamiętajcie, że w tamtych czasach nie było elektryczności. Wszędzie stały świeczniki lub lampy naftowe, a w kominkach palił się ogień. Łatwo było taką suknią potrącić świecznik lub niechcący wstawić rąbek sukni do kominka. Taką suknię z krynoliną dość długo się zakładało. Podobnie było ze zdejmowaniem. Gdy więc zapaliła się taka suknia łatwo można było umrzeć.
W tamtych czasach nie tylko bogate kobiety, ale także biedne nosiły krynolinę. Oczywiście biedniejsze kobiety miały mniejsze krynoliny, ale mimo wszystko były to duże suknie. Np. kobieta pracowała w fabryce w takiej sukni i maszyna łatwo mogła zahaczyć rąbek materiału i wkręcić ubranie.
Przez długi czas większość ludzi nie nosiła majtek. Gdy ktoś chciał mógł sobie założyć coś w rodzaju pieluchy, ale musiał to przytrzymać paskiem, bo w tamtych czasach nie było jeszcze takiego wspaniałego wynalazku jakim jest gumka do majtek.
Jednak właśnie krynolina doprowadziła do tego, że panie zaczęły nosić majtki. Krynolina jak już mówiliśmy to taka suknia w kształcie dzwonu. Gdy dziewczyna w takiej sukni siadała to przednia część sukni unosiła się do góry. Również wiatr mógł łatwo podwiać po taką suknię i unieść ją do góry.
W tamtych czasach kobiety nie mogły być w parlamencie czy sejmie. Jedna pani przysłuchiwała się o czym dyskutują panowie w sejmie. Stała na balkonie gdy pękły pod nią deski. Wpadła w dziurę i zawisła na swojej sukni dzięki czemu nic się jej nie stało. Jednak wtedy nie noszono majtek.
Takie wypadki oraz krynolina, która łatwo unosiła suknię sprawiły, że majtki stały się konieczne. Tak więc chociaż krynolina była niebezpieczna, bo łatwo się zapalała to jednak doprowadziła do tego, że kobiety musiały nosić majtki.
Krynolinę nosiły tylko kobiety i tylko dla nich była niebezpieczna. Jednak kolejna część ubioru, o której teraz powiemy była niebezpieczna dla wszystkich. Co to było? Dzisiaj ludzie, którzy chcą być szczupli to się odchudzają. W przeszłości zakładano gorset, czyli takie ubranie uciskające brzuch i płuca. Uważano, że kobieta musi być bardzo cienka w talii i bardzo mocno zaciskano taki gorset. Dziewczyna w takim gorsecie nie mogła nic jeść, bo miała ściśnięty żołądek. Miała też trudności z oddychaniem, bo miała też ściśnięte płuca.
Dlaczego to było niebezpieczne? Czasami ściśnięto kogoś takim gorsetem tak mocno, że następował krwotok wewnętrzny. Jeżeli macie np. na ręce ranę, z której leci krew to jest krwotok. Taki krwotok łatwo zauważyć i dość łatwo go zatamować. Niestety jak coś pęknie w środku człowieka, to nie widać krwi. Dlatego taki krwotok wewnętrzny jest groźniejszy. Niestety zaciskanie gorsetów czasem do tego prowadziło.
Gorsety nosiły głównie kobiety. Zaczynały wcześnie i już małe dziewczynki zakładały pod suknię gorsety ściskające je w talii. Później gorsety stały się modna także wśród mężczyzn, którzy również nosili gorsety pod ubraniem i byli bardzo ciency w talii.
Ludzie noszą gorsety do dzisiaj. Jednak dzisiejsze gorsety nie ściskają tak mocno i raczej nie powodują szkody dla zdrowia. Początkowo gorsety były dość długie zaczynały się w pasie, a kończyły na piersiach. Później stawały się coraz krótsze i zamieniły się w staniki.
Krynolina i gorset to były ubrania głównie dla kobiet. Jakiego stroju jednak kobietom nie pozwalano nosić? Przejdźmy teraz do historii spodni. My dzisiaj wszyscy nosimy spodnie. Kto jednak pierwszy w Europie je nosił? Ludzi, którzy przybyli do Europy później Grecy i Rzymianie nazywali barbarzyńcami. Czemu te ludy, które przybyły ze wschodu nosiły spodnie? Jednak tamte spodnie wyglądały trochę inaczej niż nasze spodnie dzisiaj, jak?
Jak mówiliśmy w odcinku 112 Grecy i Rzymianie nosili suknie i takie płachty materiału, którymi się owijali. Spodnie nosili tylko barbarzyńcy np. Germanie, którzy przybyli do Europy. Gdy więc upadło cesarstwo rzymskie zmieniła się moda. Ludzie przestali ubierać się jak Rzymianie w togi, a zaczęli ubierać się jak barbarzyńcy w spodnie. Czy jednak wszyscy?
Przez długi czas kobietom w Europie nie wolno było nosić spodni. Kiedy im pozwolono? W przeszłości kobiety nosiły tylko suknie i spódnice dzisiaj są kobiety, które prawie całe życie noszą spodnie. Spodnie przez długi czas uznawano za męski ubiór i kobietom zabraniano je nosić. Wiele kobiet z tego powodu poszło do więzienia. Np. Joanna d’Arc została skazana na śmierć za to, że nosiła męski ubiór czyli właśnie spodnie. Jednak podczas II wojny światowej wielu mężczyzn poszło na wojnę walczyć. W fabrykach zaczęły pracować kobiety, które ubierały tam spodnie.
Powoli te spodnie z fabryk wyszły na ulice. Tak więc podczas wojny zmieniła się moda. Oczywiście spodnie także się zmieniają. Jak prześledzić modę po II wojnie światowej to spodnie zmieniały się bardzo. Od takich zwykłych po szerokie u dołu, potem bardzo wąskie. Później przyszła moda na wytarte spodnie, a ostatnio nawet na podarte. Osobiście nie lubię tych wąskich spodni, które są bardzo niewygodne.
Ale jakie spodnie nosili mężczyźni w przeszłości, np. w XVII i XVIII wieku? W przeszłości mężczyźni nosili takie krótkie bufiaste spodnie oraz takie rajtuzy. Tak ubierali się ludzie na zachodzie Europy. W tym jednak czasie szlachta w Polsce ubierała się inaczej. Wielu polskich królów ubierało się zgodnie z zachodnią modą. Jednak większość polskiej szlachty nosiła ubiór wschodni. Polacy nosili żupan czyli jakby taką suknię do ziemi. Na to ubierali czyli taki długi płaszcz bez rękawów. Nosili spodnie zwane hajdawery. Były to długie bufiaste spodnie. Musieli też do tego stroju nosić szablę.
Niestety nie możemy omówić historii wszystkich części ubrania. Powiedzmy więc jeszcze trochę o strojach do pływania. Jeszcze w XIX wieku kobiety kąpały się w takich specjalnych sukniach do pływania. Oczywiście w tym nie dało się pływać. Później te stroje się zmniejszały. Jak wyglądały takie stroje? Później powstało bikini, co to jest? Skąd się wzięła nazwa tego stroju - bikini? Bikini czyli dwuczęściowy strój kąpielowy dla kobiet. Nazwa została wzięta od atolu Bikini. Atol to taka wyspa w kształcie koła, w środku którego jest woda. W każdym bądź razie na tym atolu Bikini testowano bomby jądrowe. Ten strój reklamowano mówiąc, że kobieta ubrana w Bikini robi takie wrażenie jak bomba jądrowa. Dzisiaj ludzie raczej nie lubią takich bomb, ale w tamtych czasach było inaczej.
Na zakończenie jak zwykle powtórzmy niektóre rzeczy z dzisiejszego odcinka.
Kto pierwszy w Europie nosił spodnie i dlaczego?
Jak wyglądały kiedyś spodnie?
Co to była krynolina?
Czemu krynolina była niebezpieczna?
Czemu kobiety zaczęły nosić spodnie?
Co to był gorset? -
Będziemy dzisiaj mówić o odkryciu witamin. Także o tym dlaczego ich potrzebujemy i przed jakimi chorobami nas chronią. Będziemy mówić o tym, że trzeba jeść witaminy, ale pamiętajcie ani ja, ani żadne z dzieci nie jesteśmy lekarzami. Tak więc, gdybyście chcieli brać jakieś witaminy najlepiej zapytajcie o to lekarza. Będziemy też mówić o chorobach, ale jak zwykle będziemy upraszczać tą wiedzę
Witaminy odkrył Kazimierz Funk. Co jednak wiemy o jego młodości? Kazimierz Funk urodził się w Warszawie podczas zaborów. Podobnie jak Maria Skłodowska uczył się najpierw w Polsce, a potem wyjechał na zachód. Miał wtedy 16 lat.
Ale kiedy dokładnie się urodził? Urodził się w Warszawie 23 lutego 1884, a kim był jego ojciec? Ojciec Kazimierza był lekarzem dermatologiem. Taki lekarz zajmuje się chorobami skóry. Początkowo Kazimierz korzystał z edukacji domowej. Później poszedł do szkoły, ale nie był zadowolony z tego czego go tam uczono. Szkołę ukończył w 1900 roku i postanowił iść na studia.
Być może tata chciał, aby Kazimierz także został lekarzem. Musiałby w tym celu pójść na studia medyczne. Co jednak studiował Kazimierz Funk? Początkowo studiował chemię w Genewie, a potem biologię w Bernie. Oba te przedmioty mu się później bardzo przydały. Dlaczego? Biolog zajmuje się organizmami żywymi, a chemik zajmuje się substancjami chemicznymi. Dzięki temu, że Funk studiował i biologię, i chemię potrafił połączyć te dwie dziedziny - odkrył jak substancje chemiczne działają na organizm ludzki.
Funk pracował z wieloma naukowcami w wielu miejscach na świecie. Po ukończeniu studiów Funk pracował najpierw w Instytucie Pasteura we Francji. Później w Berlinie Funk pracował za darmo w laboratorium Fischera. W obu miejscach badał między innymi proteiny. Jednak nie to przyniosło mu sławę.
Gdy zaczął pracować w Londynie zainteresował się chorobą Beri-Beri. Co ją powoduje? My dzisiaj wiemy, że ludzie chorują na beri-beri z braku witamin, a konkretnie witaminy B1. Ale w tamtych czasach nie wiedziano co powoduje tą chorobę. Co się dzieje z człowiekiem, który ma tą chorobę? Ludzie chorujący na beri-beri wyglądają jakby głodowali. Nie mają na nic siły. Nie mogą się poruszać ani nawet mówić.
Okazało się, że na tą chorobę chorują nie tylko ludzie. Zarówno ludzie jak i kury, którzy dostawali do jedzenia ten sam pokarm chorowali na bardzo podobną chorobę. Zarówno ludzie jak i kury nie mieli na nic siły. W tamtych rejonach ludzie mogli jeść brązowy ryż, który był w takich łupinkach. Można jednak było ten ryż oczyścić i jeść taki bialutki śliczny ryż. Jak się jednak okazało ludzie, którzy jedli tylko ten biały ryż chorowali na beri-beri. Podobnie było z kurami. Gdy kury karmiono tym białym ryżem były chore. Gdy jednak ludziom podawano ten brązowy ryż z łupinkami to zdrowieli. Tak samo kury, który dostawały brązowy ryż były zdrowsze. Ludzie więc wiedzieli, że w łupinkach tego ryżu jest coś ważnego i bez tego ludzie i kury chorują. Co to było?
W 1912 roku Kazimierz Funk odkrył witaminę B1, która znajdowała się w tych łuskach. Funk był nie tylko biologiem, ale także chemikiem i potrafił wyizolować tą witaminę. Co to znaczy? Ta łupinka albo łuska brązowego ryżu składa się z wielu substancji. Funk potrafił je podzielić i wyciągnąć tą, która miała te życiodajne właściwości. Substancja, którą odkrył chemicy nazywają aminą. Konkretnie była to tiamina. A ponieważ była ona życiodajna Funk wymyślił nazwę: vita amina. Vita po łacinie znaczy życie, a aminia to jest nazwa chemiczna tych substancji. Ale zamiast mówić: vita amina lepiej było po prostu powiedzieć: witamina.
Był to oczywiście początek odkrywania witamin. Funk odkrył witaminę B, potem inni naukowcy odkryli witaminę A i witaminę C. Później się okazało, że witamina A to są dwie witaminy i podzielono je na witaminę A i witaminę D. Jeszcze później okazało się, że witaminy można dzielić jeszcze bardziej i dlatego mamy dziś witaminy B1, B2, B3 i nawet B12.
Jakie choroby powoduje brak witamin? Brak witaminy A powoduje kurzą ślepotę, a brak witamin B - chorobę beri-beri. Brak witaminy C powoduje szkorbut. Na to chorowało kiedyś wielu marynarzy, którzy na morzu wciąż jedli to samo. Z kolei brak witaminy D powoduje krzywicę. Szczególnie dla dzieci jest to ważne bo rosną. Bez witaminy D można mieć np. krzywy kręgosłup.
W przeszłości ludzie wiedzieli, że niektóre pokarmy leczą różne choroby. Np. na kurzą ślepotę kazano jeść surową wątrobę albo pić tran. A jak jeszcze leczono krzywicę? W 1822 roku, czyli prawie 100 lat wcześniej, Jędrzej Śniadecki opisał wpływ kąpieli słonecznych na krzywicę. Tak więc gdy ktoś miał krzywicę kazano mu leżeć na słońcu. Nasz organizm potrafi sam wyprodukować witaminę D, ale potrzebuje do tego słońca. Dlatego lekarze zalecają tą witaminę szczególnie ludziom, którzy żyją tak jak ja w krajach, gdzie jest mało słońca.
Witaminy oczywiście są potrzebne, ale naukowcy odkryli, że jak się zje za dużo witamin to też człowiek źle się czuje. Jakie np. są objawy gdy ktoś zje za dużo witaminy C? Przedawkowanie witaminy C czyli zjedzenie jej za dużo powoduje zawroty głowy, rozwolnienie i inne objawy. Choroby spowodowane brakiem witamin nazywa się awitaminozą. Awitaminozą jest kurza ślepota, beri-beri, szkorbut czy krzywica. Z kolei przedawkowanie czyli zjedzenie za dużo witamin to hiperwitaminoza.
Ale jak może dojść do tego, że ktoś będzie miał za mało witamin? Ludzie, którzy odżwywiają się niezdrowo często mają braki witamin. Niektóre choroby powodują także brak witamin. Alkohol w dużych ilościach wypłukuje niektóre witaminy. Kobieta w ciąży ma w brzuszku dziecko, które też potrzebuje witaminy. Tak więc kobieta w ciąży potrzebuje więcej witamin bo dla siebie i dla dziecka.
Sławni naukowcy, którzy odkryją coś ważnego i pożytecznego dostają różne nagrody. Szczególnie znana jest nagroda Nobla. Czy Funk ją dostał za odkrycie witamin? Nagrodę za odkrycie witamin dostało dwóch innych naukowców, a Funka, który odkrył pierwszą witaminę pominięto. W 1929 roku Duńczyk Christiaan Eijkman oraz Anglik Frederick Hopkins dostali nagrodę Nobla za odkrycie witamin. Hopkins uważał, że nagrodę powinien także dostać Funk.
Chociaż witaminy można jeść w postaci tabletek to najlepiej jest jeść dużo warzyw i owoców, bo tam też są witaminy. Na dzisiaj to już wszystko. Historia Kazimierza Funka jest oczywiście dużo dłuższa. Pracował on na całym świecie z wieloma naukowcami. W okresie międzywojennym także w odrodzonej Polsce. My jednak dzisiaj skupiliśmy się na odkryciu witamin. Chociaż jego wkład był bardzo duży nie wszyscy go doceniali. On jednak się tym nie przejmował i pracował nad kolejnymi odkryciami jak np. nad hormonami, insuliną itd. Dziękujemy wam za wysłuchanie i do usłyszenia niedługo. -
Dzisiaj będziemy mówić o historii ubrania. Zanim jednak zaczniemy mała uwaga. Dorośli, którzy słuchają tego podcastu czasami narzekają, że niektóre informacje podajemy zbyt uproszczone. Ja odpowiadam wtedy, że to przecież audycja dla dzieci. Dorośli lubią dużo szczegółów, które dla dzieci są po prostu nudne. Czemu jednak teraz o tym wspominam? Historia ubrania jest bardzo skomplikowana. Być może sami zdążyliście zauważyć, że moda się zmienia prawie co roku. Tak więc dzisiaj postaramy się opowiedzieć historię ubrania, ale będzie to historia bardzo uproszczona. Ludzie w różnych miejscach na ziemi nosili różne ubrania. Np. na wschodzie kobiety nosiły takie bufiaste spodnie już od wielu wieków. W Europie spodnie przyszły dużo później, a kobiety w Europie mogą nosić spodnie dopiero od niedawna. My dzisiaj skupimy się na ubraniach noszonych w Europie przez wieki oraz na modzie panującej na tym kontynencie. Będzie to taka skrócona i uproszczona historia.
Czym ludzie różnią się od zwierząt? Jedną z rzeczy, która odróżnia ludzi od zwierząt są właśnie ubrania. Człowiek jest trochę podobny do małpy, ale przecież małpy same z siebie nie ubierają się. Być może widzieliście ubrane zwierzęta, ale tak ubrali je ludzie. Zwierzęta się nie ubierają. Nie produkują ubrań. Nie interesuje ich moda.
Jednak z jakich powodów ludzie noszą ubrania? Nosimy ubrania z wielu powodów. Jednym z ważniejszych jest wstyd. Już w Biblii napisano, że po zjedzeniu zakazanego owocu Adam i Ewa zrobili sobie przepaski z gałązek i liści figowca. W wielu krajach ludzie dalej tak chodzą. Mają na biodrach taką spódniczkę zrobioną z liści. Dalej w Biblii napisano, że Bóg zrobił dla Adama i Ewy długie okrycia ze skóry. Ludzie rzeczywiście często wykorzystywali ubrania sporządzone ze skór zwierząt. Ubrania z roślin dosyć szybko się psują, ale ubrania ze skór są bardzo trwałe.
Ale czy ludzie noszą ubrania tylko dlatego, że się wstydzą? Swoim ubraniem ludzie pokazują różne rzeczy. Ubiór może zdradzić wiele rzeczy. Np. to ile ktoś ma pieniędzy, z jakiego kraju pochodzi, jaką partię popiera lub jakiej drużynie sportowej kibicuje. Jednak pewne stare przysłowie mówi: “nie szata zdobi człowieka” dlatego lepiej jest nie oceniać ludzi po ubiorze. Przecież ktoś bogaty może się ubrać bardzo biednie. Z kolei szpieg może ubrać się jak ktoś z innego kraju aby ludzie myśleli, że jest ich rodakiem.
Kiedy ludzie zaczęli nosić ubrania postanowiły w nich zamieszkać pewne zwierzątka, czy wiecie jakie? Ludzie mają czasami wszy we włosach na głowie. Takie wszy jest dość łatwo złapać i ciężko się ich pozbyć, ale są inne wszy, które mieszkają w ubraniu. Jak można wyleczyć kogoś, kto ma wszy ubraniowe? Wszy ubraniowe mają tylko ludzie, którzy nie zmieniają swojego ubrania. Np. ludzie bezdomni, którzy w tym samym ubraniu chodzą i śpią mogą mieć takie wszy ubraniowe. Także żołnierze, którzy siedzą w okopach wciąż w tym samym ubraniu mogą złapać takie wszy. Jednak jak ktoś zmienia ubranie to i to brudne pierze to pozbywa się tych wszy ubraniowych.
W przeszłości nawet bogaci ludzie mieli wszy na głowie i te wszy ubraniowe. Jak się ich pozbywali? Dzisiaj ludzie się często myją i piorą swoje ubrania. W przeszłości jednak ludzie myli się rzadko i często chodzili i spali w tych samych ubraniach. Nawet ludzie bogaci. Dzisiaj wszy ubraniowe mają w zasadzie tylko biedni ludzie, np. bezdomni. W przeszłości takie wszy mieli także bogacze. Mieli oni taki zwyczaj łapani tych wszy. Byli bogaci więc mieli złote malutkie młoteczki do zabijania tych wszy.
Wróćmy jednak do powodów z jakich ludzie się ubierają. Ubiór może zdradzić jaką ktoś ma religię. Czy znacie jakieś osoby, u których można rozpoznać ich religię ze sposobu w jaki się ubierają? Tak było także w przeszłości. Np. w Biblii jest Prawo Mojżeszowe, w którym są różne przepisy dla starożytnych Żydów. Jakie są tam nakazy? Żydzi ubierali się dokładnie tak jak inni ludzie, którzy też mieszkali niedaleko. W Biblii nakazano więc, aby doszyli sobie taki niebieski lub fioletowy sznurek i frędzle na dole szaty. Później gdy ktoś szedł drogą i zobaczył kogoś kto idzie z przeciwka, mógł rozpoznać czy to Żyd czy nie. Wystarczyło, że spojrzał na dół czy jest tam niebieski sznurek i frędzle.
Niedaleko starożytnych Żydów mieszkali Grecy i Rzymianie. Wszystkie te trzy ludy ubierały się dość podobnie, jak? W tamtych czasach ludzie często nie nosili majtek. A gdy już je ubierali to było coś w kształcie pieluchy, którą przytrzymywał pasek. My dzisiaj mamy wygodne majtki z gumką, ale w tamtych czasach nie było jeszcze gumki do majtek. Gumę przywieziono dopiero po odkryciu Ameryki. Ludzie w starożytności tak rzadko zakładali majtki, że w Biblii w Prawie Mojżeszowym nakazano, aby kapłan, który idzie do świątyni koniecznie ubrał majtki.
Wszyscy ludzie nosili wtedy taką suknię długą do ziemi. Gdy chcieli biec, albo żołnierz chciał walczyć to przywiązywał sobie tą suknię i wkładał za pasek, aby mu nie przeszkadzała. Na tą suknię ludzie zakładali jeszcze taki długi płaszcz lub koc. Taki płaszcz ochraniał ich przez cały dzień od zimna, a wieczorem służył do przykrycia jako kołderka lub koc. Płaszcze dzisiaj kojarzą się z superbohaterami, np. z supermanem, ale w przeszłości wszyscy nosili takie płaszcze. Często były one zapinane na spinkę. Kiedy ludzi wkładano do grobu w takim ubraniu to taka szata niszczała, przetrwała jedynie spinka lub klamra. Tak więc płaszcz było to okrycie w ciągu dnia, kołdrą w nocy i ostatnim ubraniem, w które zawijano umarłego zanim go włożono do grobu.
Rzymski płaszcz nazywał się toga i zakładano go przez lewe ramię. Prawa ręka była wtedy wolna, ale lewą nie można było nic robić, bo trzeba było trzymać tą togę. Tak się ubierali tylko bogaci ludzie, którym wszystko podawano bo sami mieli jakby tylko jedną rękę.
Jak ludzie ubierali się w średniowieczu w Europie? W średniowieczu początkowo wszyscy ubierali się tak samo. Zarówno kobiety jak i mężczyźni nosili takie długie suknie do ziemi. Jednak później męskie suknie robiły się krótsze, a do kobiecych dodano pas. Dzięki temu strój męski i damski dało się odróżnić. Jak to wyglądało można zobaczyć nawet dzisiaj. W średniowieczu wszyscy ludzie nosili suknie, ale potem zaczęło się to zmieniać. Księża jednak dalej nosili takie średniowieczne szaty. W średniowieczu ksiądz nie wyróżniał się od człowieka świeckiego. Później jednak ludzie zaczęli ubierać się inaczej i dzisiaj ubiór księdza się wyróżnia. Niektóre dzieci ubierają też alby na pierwszą komunię. Sutanna księży albo taka alba - tak właśnie wyglądały stroje w średniowieczu.
Na dzisiaj to wszystko. W następnej lekcji o ubraniach powiemy więcej o historii spodni, ale także o ubraniach, które były bardzo niebezpieczne i przez które umarło wiele osób. Dzisiaj jednak powtórzmy jeszcze kilka rzeczy.
Ludzie odróżniają się od zwierząt tym, że robią sobie ubrania. Z jakich powodów? Jest ich kilka. Ludzie ubierają się, bo się wstydzą być nago. Ubierają się, bo jest im zimno. Ubierają się, bo chcą wyglądać ładniej. Ubierają się też po to aby coś pokazać. Np. do jakiej religii należą, albo jaką partię czy klub sportowy popierają. W przeszłości ludzie ubierali się w suknie i płaszcze. Dlaczego jednak dzisiaj większość ludzi chodzi w spodniach? O tym opowiemy w następnym odcinku. Do usłyszenia. -
Dzisiaj będziemy mówić o kalendarzach. O tym jakich kalendarzy używano w przeszłości i o tym kalendarzu, który jest używany do dzisiaj. Najpierw jednak zacznijmy od tego jakie są dwa rodzaje kalendarzy?
Kalendarze dzielimy na słoneczne i księżycowe. Kalendarze słoneczne to np. kalendarz Majów czy Azteków, ale także kalendarz juliański oraz gregoriański. Kalendarze księżycowe to jedne z najstarszych kalendarzy. Należy do nich np. kalendarz babiloński oraz żydowski.
My dzisiaj skupimy się na jednym kalendarzu księżycowym. Chodzi o kalendarz żydowski, który jest używany w Biblii dlatego niektórzy nazywają go kalendarzem biblijnym. Będziemy też mówić o dwóch kalendarzach słonecznych. Chodzi o kalendarze juliański i gregoriański.
Jak pewnie wiecie w kalendarzu, który dzisiaj używamy jest 12 miesięcy. A ile w dzisiejszym kalendarzu jest dni w roku? W dzisiejszych kalendarzach rok ma 365 dni, ale co 4 lata jest rok przestępny i mamy 366 dni.
Dlaczego nasz kalendarz ma 12 miesięcy i 365 dni? To długa historia i trzeba ją zacząć od kalendarza księżycowego. Kiedyś słowo “miesiąc” miało inne znaczenie niż dzisiaj. Czy wiecie co w języku staropolskim oznaczało słowo “miesiąc”? Np. w pewnej piosence są takie słowa: “Świeci miesiąc na niebie”. W dawnych czasach ludzie mierzyli czas patrząc na księżyc. Każdej nocy księżyc jest inny. Najpierw jest nów. Tak się nazywa noc, w której nie widać księżyca. Później każdej nocy księżyc robi się coraz większy aż widać go całego. Na cały księżyc mówi się, że jest on w pełni. Ta noc to pełnia księżyca. Później jednak księżyc zaczyna maleć i ponownie znika. Jeden taki cykl to miesiąc księżycowy. Kiedyś ludzie nie mówili wyjadę na miesiąc tylko mówili wyjadę na jeden księżyc. Ile trwa taki miesiąc księżycowy?
Miesiąc księżycowy czyli czas od jednego nowiu do drugiego to 29,5 dnia. Co się robi z tą połówką? Najczęściej liczy się to tak, że pierwszy miesiąc ma 29 dni, a drugi 30, potem znowu 29 i znowu 30 i tak dalej. Tak więc miesiąc księżycowy to dokładnie 29,5 dnia, ale można też powiedzieć, że taki miesiąc ma albo 29 albo 30 dni. Ile więc trwa rok księżycowy?
Dzisiaj będzie trochę matematyki. W roku jest 12 miesięcy. Tak więc jeżeli pomnożycie (np. na kalkulatorze) 29,5 * 12 = 354. Jak jednak mówiliśmy rok ma naprawdę 365 dni. Ile to jest 365 (czyli nasz rok) odjąć 354 (czyli rok księżycowy)? 365 - 354 = 11 dni. Tak więc kalendarz księżycowy przesuwał się co roku o te 11 dni. Po trzech latach z tych 11 dni robiło się 33 dni czyli cały dodatkowy miesiąc. Ci, którzy używali kalendarza księżycowego dodawali więc tak mniej więcej co trzy lata dodatkowy 13 miesiąc. Tak więc normalny rok księżycowy miał 12 miesięcy, ale co 3 lub 4 lata dodawano 13 miesiąc. Tak się działo w kalendarzu żydowskim czyli kalendarzu biblijnym.
Niestety kalendarz księżycowy był przez to dość nieregularny. W dawnych czasach większość ludzi pracowała na roli. Np. Żydzi siali i zbierali różne rośliny w zależności od tego jaki był miesiąc. W pierwszym miesiącu zbierali jęczmień, w drugim pszenicę itd. W tym pierwszym miesiącu Żydzi mieli święto, które nazwali pascha. Podczas tego święta kapłan przynosił do świątyni snop jęczmienia aby ofiarować go Bogu. Tak więc ten kalendarz żydowski regulowano tak, aby w pierwszym miesiącu wyrosło już zboże, aby wyrósł jęczmień. Gdy jęczmień jeszcze nie zdążył wyrosnąć dodawano ten 13 miesiąc. Dzięki temu w pierwszym miesiącu był snop jęczmienia. Do czego nam jest potrzebny tamten kalendarz?
Właśnie podczas tego święta uśmiercono Jezusa. Dlatego święta Wielkanocy są obchodzone nieregularnie. Boże Narodzenie wypada zawsze 25 grudnia, ale Wielkanoc wypada czasami w marcu, czasami w kwietniu. Wypada tak nieregularnie, bo Wielkanoc jest ustalana według biblijnego kalendarza księżycowego. Tak więc chociaż my dzisiaj używamy kalendarza słonecznego to dalej ludzie potrzebują tamtego starego kalendarza księżycowego aby ustalić kiedy jest Wielkanoc.
Tak więc żydowski kalendarz zaczynał się najczęściej w marcu. Nie tylko Żydzi używali kalendarza księżycowego. Także Grecy i Rzymianie używali najpierw kalendarza księżycowego. Oni też zaczynali swój rok od marca. Ich pierwszy miesiąc czyli marzec wziął nazwę od boga Marsa, a trzeci miesiąc czyli maj wziął nazwę od bogini Maji. Dlaczego jednak dzisiaj marzec jest trzecim miesiącem, a maj piątym? Co więcej włoskie nazwy czterech miesięcy też są przesunięte.
Po włosku na wrzesień się mówi Settembre co pochodzi od słowa sette czyli siedem. Dzisiaj jednak wrzesień jest dziewiątym miesiącem, a nie siódmy. Ten sam problem mamy z październikiem (po włosku Ottobre), listopadem (po włosku Novembre) i grudniem (po włosku Dicembre). Czemu grudzień nazywa się po włosku dziesiątym miesiącem chociaż dla nas jest ostatnim, dwunastym miesiącem?
Kiedyś 11 miesiącem był styczeń, a 12 był luty. Dzisiaj styczeń to pierwszy miesiąc, a luty to drugi miesiąc. Czemu doszło do tej zmiany? W roku 154 p.n.e. w Hiszpanii, która należała do cesarstwa rzymskiego wybuchła rebelia. Rzymianie potrzebowali nowego wojska, a takie wojsko formowano dopiero na początku roku. Rzymianie więc skrócili tamten rok - 154 p.n.e. Zakończyli ten rok w 10 miesiącu czyli w grudniu. Od tego roku grudzień był stał się ostatnim miesiącem, a styczeń stał się pierwszym miesiącem. Wcześniej grudzień był miesiącem 10, a styczeń był miesiącem 11. W tamtym jednak roku Rzymianie wybrali dwóch konsulów 1 stycznia, a dla Rzymian rok zaczynał się od wyboru dwóch konsulów. Zawsze było dwóch konsulów i sprawowali oni władzę przez jeden rok.
Tamten rzymski kalendarz był już trochę podobny do naszego. Od 154 roku Rzymianie rozpoczynali rok tak jak my 1 stycznia. Używali też kalendarza słonecznego. Była jednak jedna znacząca różnica - rzymski rok miał tylko 365 dni. A ile dni ma rok w naszym dzisiejszym kalendarzu? Nasz kalendarz też ma 365 dni, ale co cztery lata dodajemy jeden dzień i wtedy mamy 366 dni. Rzymianie nie wiedzieli, że trzeba dodawać ten 1 dzień co cztery lata i kalendarz się przesunął.
Wtedy naczelnym kapłanem w Rzymie został jeden z najbardziej znanych Rzymian. Jak się nazywał? Gdy Juliusz Cezar został naczelnym kapłanem, po łacinie miał tytuł Pontifex Maximus postanowił to naprawić. Juliusz Cezar wprowadził coś co my stosujemy do dzisiaj. Kazał co cztery lata dodawać jeden dzień. Co jednak zrobić z tym kalendarzem, który się przesunął. W czasach Cezara grudzień zamiast wypadać w zimę wypadał na jesieni. Juliusz Cezar kazał wprowadzić te zmiany w roku 46 p.n.e. i aby wyrównać kalendarz kazał dodać prawie trzy dodatkowe miesiące. Tak więc rok 46 p.n.e. był chyba najdłuższym rokiem w historii.
Jak się nazywał ten kalendarz, który wprowadził Juliusz Cezar? W starożytnym Rzymie imię Julia i Juliusz było zarezerwowane dla rodziny Cezara. Np. Juliusz Cezar miał córkę Julię. Nic więc dziwnego, że kalendarz przygotowany w czasach Juliusza Cezara i jego córki Julii nazwano kalendarzem juliańskim.
Okazało się jednak, że kalendarz juliański dalej ma maleńki błąd. Poprzedni rzymski kalendarz spóźniał się 1 dzień co 4 lata. Cezar kazał dodawać ten jeden dzień co 4 lata oraz nakazał dodać w roku 46 p.n.e. 80 dni, prawie trzy miesiące aby naprawić kalendarz. Jednak ten juliański kalendarz też miał błąd. Ten poprzedni kalendarz jak mówiłem spóźniał się 1 dzień co 4 lata, a kalendarz juliański spieszył się 1 dzień na 128 lat. Jak widzicie błąd był dużo mniejszy jednak do roku 1582 przesunął się o 10 dni. Co zrobiono?
Papieżem w 1582 roku był Grzegorz XIII. Nakazał on przygotować nowy kalendarz. Pracowało przy nim wielu astronomów, między innymi Mikołaj Kopernik. Nakazano więc cofnąć kalendarz o 10 dni i tak rok 1582 zamiast mieć jak zwykle 365 dni miał tylko 355 dni. Kiedy wprowadzono tą zmianę? Te 10 dni usunięto z października tego 1582 roku. Jakie więc dni były w tamtym październiku? 1, 2, 3, 4, 15, 16 itd. aż do 31. Nie było 5 października, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, czyli papież kazał usunąć 10 dni od 5 do 14 października 1582 roku. Możecie kogoś zapytać co się wydarzyło 5 października 1582 roku? Wtedy nic się nie wydarzyło, bo nie było tego dnia.
Był jednak pewien problem. Z jakiej religii jest papież? Papież jest najwyższym kapłanem religii katolickiej. Ma ten sam tytuł co Juliusz Cezar - pontifex maximus. W 1582 roku papieżem był Grzegorz XIII. Był on oczywiście katolikiem, ale w tamtych czasach wiele państw w Europie odeszło do katolicyzmu. Tak więc ten kalendarz gregoriański wprowadzono 15 października 1582 roku w Hiszpanii, Portugalii, Francji, w Polsce oraz we Włoszech. Inne kraje miały już wtedy religię protestancką i nie chciały wprowadzić katolickiego kalendarza, chociaż był on przecież dużo lepszy. Dzisiaj prawie wszyscy na świecie używają kalendarza gregoriańskiego, ale zmiana trwała długo. Np. protestancka Anglia wprowadziła ten kalendarz dopiero w 1752 roku czyli 170 lat później niż kraje katolickie. Rosja wprowadziła ten kalendarz dopiero po I wojnie światowej czyli w 1918 roku, a więc 336 lat później. Grecja dopiero w 1923.
Czy wszyscy przeszli na ten kalendarz gregoriański? Może znacie kogoś kto należy do religii prawosławnej? Kiedy oni mają Boże Narodzenie? My nagrywaliśmy ten odcinek 6 stycznia 2022 roku. Właśnie 6 stycznia w religii prawosławnej była Wigilia, a 7 stycznia było Boże Narodzenie. Dlaczego? Religia prawosławna jest głównie w Rosji. Wprawdzie Rosja używa kalendarza gregoriańskiego jednak w kościele prawosławnym używa się dalej kalendarza juliańskiego. Pamiętacie, że papież Grzegorz XIII musiał usunąć 10 dni aby przesunąć kalendarz. Do dzisiaj kalendarz juliański przesunął się jeszcze bardziej i różnica wynosi 13 dni. Tak więc większość ludzi ma Boże Narodzenie 25 grudnia, a prawosławni mają 13 dni później. Tak naprawdę oni też mają 25 grudnia, ale według tego starego kalendarza juliańskiego.
My dzisiaj używamy gregoriańskiego kalendarza słonecznego. Jednak wcześniej ludzie używali głównie kalendarzy księżycowych. -
Kołobrzeg jest jedną z najstarszych miejscowości we współczesnej Polsce. Gród istniał już prawdopodobnie w VIII wieku, ale skąd się wzięła nazwa Kołobrzeg? Dzisiejsza nazwa jest krótsza, kiedyś Kołobrzeg miał dłuższą nazwę. Niemiecki kronikarz Thietmar napisał o tym jak Mieszko I zdobył Kołobrzeg. W swojej kronice używał on nazwy “Sól koło brzegu”. Np. biskupa Reinberna opisał tak: “Reinbern, biskup kościoła Soli Kołobrzeskiej”. Po łacinie to miasto nazywało się “Salsa Cholbergiensis”, co na polski tłumaczy się jako “Sól koło brzegu” lub “Sól Kołobrzeska”.
Jakie plemiona zamieszkiwały okolice Kołobrzegu? Na terenie dzisiejszej Polski bylo dużo plemion. Tam gdzie jest dzisiaj Wielkopolska przy Poznaniu byli Polanie, tam gdzie jest Małopolska przy Krakowie byli Wiślanie, a na północy przy Kołobrzegu nad Morzem Bałtyckim zamieszkiwali Pomorzanie. Do dzisiaj ta część Polski przy morzu nazywa się Pomorze.
Gdzie kiedyś znajdował się Kołobrzeg? Jak spojrzycie na mapę to nad morzem znajduje się Kołobrzeg. Przez Kołobrzeg płynie rzeka Parsęta. Pod Kołobrzegiem znajduje się wieś Budzistowo. Właśnie tam kiedyś znajdował się Kołobrzeg. Po niemiecku Budzistowo nazywa się Altstadt czyli “stare miasto”. Tak więc Budzistowo to stary Kołobrzeg, a dzisiejszy Kołobrzeg to nowe miasto.
Ale Budzistowo znajduje się dalej od morza. Czemu stary Kołobrzeg zbudowano dalej od morza, a nie nad samym morzem jak jest dzisiaj?
Mieszko I należał do Polan. Polanie dołączyli do swojego kraju sąsiednie plemiona takie jak Ślężanie, Wiślanie oraz na północy Pomorzanie. Wodzem Polan był Mieszko I. Skąd wiemy, że zdobył Kołobrzeg i dołączył go do swojego państwa. Pisał o tym niemiecki biskup i kronikarz Thietmar. Ale potwierdzają to także archeolodzy. W okolicy wykopano umocnienia budowane w czasach Mieszka. Ten polski książę wszystkie swoje miasta umacniał w ten sam sposób. Kazał budować wał skrzyniowy nazywany też wałem izbicowym. Jak się to budowało?
Jak duży jest pokój, w którym śpisz? W czasach Mieszka na pokój mówiło się izba. Wyobraź sobie dużą skrzynię z drewna wielkości twojego pokoju. Mieszko kazał robić takie wielkie skrzynie, do których sypano piasek. Z boków więc było drewno, a w środku ziemia. Z przodu sypano jeszcze więcej piasku. Takie wały bardzo trudno było rozwalić. Były one szerokie i bardzo ciężkie, bo piasek jest ciężki. Wprawdzie było tam drewno, ale nie można go było podpalić, bo to drewno stykało się z wilgotną ziemią w środku.
Taki wał, czyli jakby taki mur składał się z wielu skrzyń albo wielu izb, które były połączone ze sobą. Czy wszystkie takie skrzynie czy izby były wypełnione ziemią? Niektóre skrzynie zostawały puste. Wykorzystywano je na magazyny albo na więzienia. Tak właśnie wyglądały wały o konstrukcji skrzyniowej lub izbicowej. Takie wały kazał budować Mieszko i takie kazał zbudować także w Kołobrzegu.
Mieszko I zdobył Kołobrzeg i całe Pomorze. Jego syn Bolesław Chrobry uczynił w Kołobrzegu jedno z trzech biskupstw. Wtedy w Polsce był jeden arcybiskup, który był w Gnieźnie, był to brat św. Wojciecha i nazywał się Radzym. Było też trzech biskupów: jeden w Krakowie, jeden we Wrocławiu i jeden właśnie w Kołobrzegu. Tak więc Mieszko I i Bolesław I wprowadzili chrześcijaństwo na Pomorzu. Jednak gdy zaczął panować Mieszko II ludzie się zbuntowali i wrócili do dawnych bogów.
Kołobrzeg oderwał się od państwa Polan czyli od Polski. Ponownie musiał go zdobywać Bolesław III Krzywousty. Próbował on zdobyć Kołobrzeg w 1103, ale mu się nie udało. Wrócił jednak 4 lata później w 1107 i jak napisał Gall Anonim “zdobył sławne miasto Kołobrzeg”. Jednak po śmierci Krzywoustego doszło do rozbicia dzielnicowego i Polska rozpadła się na kilka kawałków. Kołobrzeg przez jakiś czas był osobnym księstwem. Później został zdobyty przez Duńczyków, a jeszcze później przez Niemców. Nie chcieli oni przyjmować do miasta Polaków, tak więc miasto stało się miastem niemieckim. Powstała wtedy Hanza.
Co to była Hanza albo do czego była podobna? Hanza to było coś w rodzaju Unii Europejskiej, która istnieje dzisiaj. Jak to działało? Do Hanzy należały miasta z różnych państw. Głównie były to miasta nad Morzem Bałtyckim. Pomimo, że należały one do różnych państw to łączył je handel. Początkowo więc pod panowaniem niemieckim Kołobrzeg zmienił się w miasto handlowe. Jedno z wielu miast, które należały do Hanzy. Później jednak wszystko się zmieniło.
W tym okresie Kołobrzeg był wielokrotnie oblegany przez różne wojska. Np. w 1807 roku Kołobrzeg oblegały wojska napoleońskie, w tym także polskie oddziały. Niestety okres, kiedy Kołobrzeg był twierdzą nie był najlepszy dla handlu i mieszkańcy zbiednieli. Na szczęście wszystko się znowu zmieniło.
W 1830 roku otworzono pierwszy zakład kąpieli solankowych. Solanka to słona woda, czyli woda z solą, którą chemicznie nazywa się chlorkiem sodu. Gdy jednak zbadano tą solankę okazało się, że zawiera oprócz sodu także inne ważne dla zdrowia pierwiastki takie jak: brom, jod, jony wapnia, żelaza, magnezu i innych. Kołobrzeg stał się znanym w całej Europie uzrowiskiem. Aby ludzie mogli tu przyjeżdżać zbudowano połączenia kolejowe z innymi miastami.
Kołobrzeg był niemieckim miastem aż do 1945 roku. W tym okresie nazywał się po niemiecku Kolberg. Gdy w 1945 roku kończyła się II wojna światowa Niemcy ponownie zmienili miasto w twierdzę. Niemcy ogłosili Kołobrzeg twierdzą i bronili każdego budynku po kolei. Wojska rosyjskie próbowały zdobyć miasto już 4 marca 1945 roku. Ten atak się jednak nie udał. Kolejny raz spróbowano 7 marca. Ta bitwa trwała aż do 18 marca 1945. Kołobrzeg zdobywała między innymi 1 Armia Wojska Polskiego. Ostatecznie zdecydowano na ostrzał z Katiusz. Były to rosyjskie wyrzutnie rakiet. Katiusze wystrzeliwały rakiety co 10 sekund i właśnie ten ostrzał bardzo zniszczył Kołobrzeg.
Jednym z budynków, który Niemcy zamienili w twierdzę był kościół Mariacki w Kołobrzegu. Historia tego kościoła to w skrócie historia Kołobrzegu i zmian, które tutaj zachodziły. Ten kościół mariacki zbudowano w XIV wieku w stylu gotyckim, czyli okna mają witraże oraz są zakończone ostrym łukiem. Więcej o stylach architektonicznych możecie posłuchać w odcinku 108. Ten kościół był kościołem katolickim przez około 200 lat. W XVI wieku stał się świątynią luterańską. Luteranie to niemieccy protestanci. W 1945 Niemcy zmienili ten kościół w twierdzę i został on całkowicie zniszczony. Odbudowano go dopiero w 1958 roku czyli 13 lat po II wojnie światowej.
Po II wojnie światowej Kołobrzeg stał się polskim miastem i tak jest aż do dzisiaj. 18 marca 1945 roku w Kołobrzegu odbyły się zaślubiny Polski z morzem. W czasach PRLu odbywał się tutaj Festiwal Piosenki Żołnierskiej aż do 1989 roku. Ten rok 1989 wielu uznaje za koniec PRLu czyli komunistycznej Polski. Tak więc Festiwal skończył się wraz z komunizmem w Polsce.
Kołobrzeg jest bardzo starym miastem. Do Polski dołączyli go Mieszko I i Bolesław Chrobry. Powstało wtedy biskupstwo w Kołobrzegu. Później jednak ludzie wrócili do religii pogańskiej. Ponownie Kołobrzeg przyłączył do Polski Bolesław III Krzywousty. Jednak Kołobrzeg odpadł od Polski podczas rozbicia dzielnicowego. Był on pod panowaniem Duńczyków, książąt Pomorskich, a potem Niemców. Najpierw rządzili tu Niemcy z Brandenburgii, a potem z Prus. W okresie niemieckim miasto najpierw należało do Hanzy, potem było twierdzą, a potem zmieniło się w uzdrowisko. W 1945 ponownie przyłączono Kołobrzeg do Polski. -
My dzisiaj będziemy mówić o Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Zwyczajowo jest nazywany “Starymi Powązkami” lub po prostu “Powązkami”. Lepiej jednak używać nazwy “Stare Powązki” aby odróżnić go od Wojskowych Powązek. Te dwa cmentarze leżą niedaleko od siebie i gdy ludzie mówią “Powązki” to czasem nie wiadomo o który cmentarz im chodzi. Dlaczego warto odwiedzać cmentarze? Król Salomon napisał: “Lepiej iść do domu żałoby, niż iść do domu biesiady; bo tam widzi się kres wszystkich ludzi, a żyjący powinien brać to sobie do serca” (Kaznodziei Koheleta 7:2). Kiedy założono ten cmentarz? Kiedy założono cmentarz na Starych Powązkach?
Ten stary cmentarz założono w 1790 roku. Gdy nagrywaliśmy ten odcinek był rok 2021, a więc minęło 231 lat. Cmentarz Wojskowe Powązki, który leży obok jest dużo młodszy, założono go dopiero w 1912 roku. Na tym cmentarzu jak sama nazwa mówi leżą żołnierze. My jednak dzisiaj zajmiemy się głównie Starymi Powązkami. Zanim jednak do tego przejdziemy musimy dowiedzieć się jak chowano zmarłych zanim powstał cmentarz Stare Powązki.
W XVIII wieku zmarłych chowano w obrębie murów miasta. Bogaci mieli groby w kościelnych podziemiach. Biednych jednak chowano wokół murów. Przybywało jednak ludzi w Warszawie i na cmentarzach dla tych biedniejszych robił się ścisk. Umarłych chowano jednych na drugich.
Ludzi nie zakopywano głęboko i umarłych potrafiły wykopać nawet koty. Bardzo brzydko pachniało przy takich cmentarzach i było zagrożenie, że z tego powodu wybuchnie epidemia. Jeżeli np. ktoś umarł na jakąś zaraźliwą chorobę, umarł i został zakopany bardzo płytko, tak, że mógł go odkopać kot czy pies to potem takie zwierzę mogło przenieść chorobę na żywych ludzi.
W 1770 roku marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski wystąpił z propozycją aby cmentarz znalazł się za miastem. Chciał też wprowadzić zakaz chowania zmarłych w obrębie murów miasta Warszawy. Królem był wtedy Stanisław August Poniatowski. Czy Warszawiakom spodobał się ten pomysł? Nie. Zaczęto krytykować króla i jego rząd. Konfederaci barscy twierdzili, że król chce wyrzucać zmarłych Warszawiaków za mury jak zdechłe psy. Musiało minąć aż 20 lat podczas, których przykład dał biskup Gabriel Wodzyński. Napisał on w testamencie, że ma zostać pochowany w polu, czyli poza miastem.
Dzisiaj Stare Powązki znajdują się w środku Warszawy, ale 230 lat temu była tam wieś, która się nazywała Powązki. Kto oddał te tereny na cmentarz i dlaczego? Izabela Czartoryska postawiła tam piękne ogrody, do których zjeżdżali ludzie z całej Europy. Jej sąsiad Melchior Korwin-Szymanowski chciał jej zrobić na przekór i oddał tereny przy tych ogrodach na cmentarz. Niestety te ogrody zginęły później podczas wojny polsko-rosyjskiej. Cmentarz za to przetrwał do naszych czasów. W tamtych czasach niektórzy mówili nie “cmentarz” ale “smentarz”. Cmentarz dla Warszawy powstał we wsi Powązki w 1790.
Do uroczystego poświęcenia cmentarza lub “smentarza” doszło w 1792 roku w obecności króla Stasia. Niestety 3 lata później Polska przestała istnieć, bo w 1795 roku doszło do trzeciego rozbioru Polski. Tak więc cmentarz na Stary Powązkach powstał jeszcze w czasach ostatniego króla i Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Cmentarz został więc założony poza Warszawą we wsi Powązki, która znajdowała się na północ od Warszawy. Jak wyglądał pogrzeb w tamtych czasach? W tamtych czasach ludzie najczęściej umierali w domu. Czekano później trzy dni, aby mieć pewność, że umarli na pewno. Czasami zdarzało się, że ludzie budzili się. Aby więc nie pochować czasem kogoś żywego taka nieżywa osoba leżała w domu przez trzy dni. Później odprawiano mszę w kościele w Warszawie, a później stamtąd transportowano trumnę na Powązki. Było to daleko poza Warszawą, a więc trwało to nawet dwie godziny. Na północ od Warszawy powstała później dzielnica żydowska i kondukt pogrzebowy (czyli taki pochód z trumną) szedł dwie godziny z Warszawy przez żydowską dzielnicę północą na Powązki. Cmentarz na Powązkach się powiększał. Później powstał przy nim cmentarz żydowski w 1806 (czyli 16 lat po Powązkach), a trochę dalej cmentarz wojskowy, który często nazywa się Wojskowymi Powązkami w 1912 (czyli 122 lata później). My dzisiaj zajmujemy się tylko Starymi Powązkami, które powstały w 1790 roku.
Na Starych Powązkach jest dużo grobów z pięknymi rzeźbami. Nigdzie na świecie nie ma tylu pięknych pomników na cmentarzach. Dlaczego tak się stało? Tak piękne rzeźby robiono dla sławnych i ważnych ludzi, którzy spoczęli na Powązkach, ale jest jeszcze jeden powód dlaczego robiono tam tak piękne rzeźby. Cmentarz powstał 3 lata przed trzecim rozbiorem Polski. Gdy w wolnym kraju umiera jakiś ważny lub sławny człowiek to często stawia mu się pomnik np. na jakimś placu w centrum miasta. Polska jednak nie była wtedy wolnym krajem. W zasadzie nie było wtedy Polski. Tak więc Polacy nie mogli postawić pomnika zmarłemu Polakowi w centrum Warszawy. Najpiękniejsze pomniki robione przez najsłynniejszych rzeźbiarzy pojawiały się więc na Starych Powązkach. W innych krajach sławni rzeźbiarze nigdy nie wykonywali nagrobków. W Polsce pod zaborami najsławniejsi artyści chętnie przygotowywali rzeźby na cmentarz powązkowski. Później w gazetach ukazywały się recenzje nowych pomników, nagrobków, kapliczek, które stawiano na cmentarzu.
Jakie szczególnie rzeźby zapamiętaliście z Powązek? Na tym cmentarzu znajduje się także grób Marii Kownackiej. Napisała ona dla dzieci książkę: “Plastusiowy pamiętnik” i dlatego na jej grobie jest malutka figurka Plastusia czytającego książkę. Nie jest łatwo zauważyć tej figurki, bo jest mała. Ale dzieci, które ją widzą często pytają czy jest tam pochowany Plastuś.
Jak myślicie ile osób pochowano na Starych Powązkach? Nie wiadomo dokładnie, ale niektórzy liczą, że przez ten okres 230 lat na Powązkach pochowano około miliona osób. Ale jak to możliwe? Obecnie na Starych Powązkach doliczono się tylko 70 tysięcy grobów. Podczas tych 230 lat przez Polskę przechodziły różne kataklizmy jak wojny i zarazy. Wielokrotnie zmarłych było tak dużo np. podczas jakiejś zarazy, że ludzi chowano w masowych grobach. Np. w 1831 roku wojsko rosyjskie walczące z powstaniem listopadowym przyniosło cholerę.
W tym okresie 230 lat cmentarz się także podniósł do góry. Dlaczego? Przez większą część czasu był to cmentarz katolicki. Ziemia na cmentarzu była poświęcona, a więc nie wolno jej było wywozić. Za każdym razem jak zakopano kogoś zmarłego cmentarz podnosił się nieznacznie, a jak mówiliśmy zakopano tam około miliona zmarłych. Ta ziemia przysypała starsze groby. Niektóre z nich zniknęły i dopiero niedawno udało się odnaleźć groby w miejscach, w których wydawało się, że nic nie ma.
W jakich pogrzebach uczestniczyła cała Warszawa? Jan Kiliński był szewcem, który został pułkownikiem podczas insurekcji kościuszkowskiej. Na jego pogrzebie zebrał się ogromny tłum, który szedł za trumną na Powązki.
Inna słynna osoba, to Wojciech Bogusławski autor pierwszej opery narodowej “Krakowiacy i Górale”. W jego pogrzebie szedł także młody Fryderyk Chopin, który na Powązkach odwiedził na pewno przy okazji grób swojej zmarłej młodszej siostry.
Najsłynniejszy jednak był pogrzeb tz. “pięciu poległych”, którzy zginęli 27 lutego 1861 roku podczas starcia manifestujących z rosyjskim wojskiem. Na pogrzebie tych pięciu młodych Warszawiaków zebrało się 200 tysięcy ludzi. Początkowo mieli oni swój grób na Powązkach, ale później Rosjanie kazali zniszczyć ten grób. Ludzie jednak dalej przychodzili w to miejsce i kładli kwiaty, dlatego później stał tam rosyjski żołnierz. Pilnował on, aby nikt w tym miejscu nie stawał aby się pomodlić czy zostawić wieniec.
Z kolei w 1925 roku zmarł Stanisław Reymont autor powieści “Chłopi”, za którą dostał nagrodę Nobla. On chciał aby go pochowano w ziemi jak zwykłego chłopa. W momencie śmierci był jednak tak sławny, że jego miejsce na Powązkach jest oznaczone piękną tablicą pamiątkową. Jego grób jest pierwszym w alei zasłużonych. Jak myślicie czy powinno się go pochować w ziemi jak sam chciał czy dobrze, że ma piękną tablicę przy grobie?
Nie zawsze ludzi wieziono zwykły karawanem czyli takim wozem do przewozu trumien. Poetę-żołnierza Artura Oppmana wieziono na armatniej lawecie, a trumny słynnych lotników Żwirko i Wigury przymocowano do kadłuba samolotu, który wędrował przez całe miasto na Powązki.
A jak wyglądała historia tego cmentarza podczas II wojny światowej? Podczas II wojny światowej Powązki ucierpiały od bombardowań tak jak cała Warszawa. Tuż przed powstaniem warszawskim doszło tutaj do starcia żołnierzy AK z Niemcami. Później podczas powstanie pomiędzy grobami stanęły hitlerowskie czołgi i stąd ostrzeliwały śródmieście. Podobno w piwnicach największych grobów ukrywali się ścigani powstańcy i stąd robili wypady na tyły Niemców.
Po wojnie Warszawa była zniszczona w 75%. To znaczy, że na każde cztery domy trzy były zniszczone. Wyobraźcie sobie, że na waszej ulicy zostaje zburzonych tyle domów. Ile osób nie miałoby gdzie mieszkać? Podczas tych walk i późniejszego niszczenia Warszawy przez hitlerowców ucierpiały także Powązki. Później zaczęto odbudowywać domy dla ludzi. Niektórzy z odbudowujących kradli materiały np. na dach z cmentarza. Jak myślicie czy dobrze robili? Czy ktoś kto np. miał małe dzieci mógł ukraść dach z cmentarza aby jego dzieciom nie padał desz na głowę?
Prawdopodobnie w przyszłości nagramy jeszcze jeden odcinek o Powązkach Wojskowych oraz o wielu różnych osobach, które spoczęły na obu cmentarzach. - Mostrar mais
